डाटा इज न्यू ऑइल आणि सॉईल

गेल्या महिन्याभरात सगळ्यात जास्त चर्चा जगात कशाची सुरु असेल तर ती फेसबुक डाटा लीक प्रकरणाची. हे प्रकरण तसे जुने, डोनाल्ड ट्रम्प यांची अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष पदी निवड झाली त्यावेळचे. त्यावेळी केंब्रिज अ‍ॅनॅलिटिका या कंपनीमधल्या काही शास्त्रज्ञांनी फेसबुक वरच्या काही युजर्स चा खाजगी डाटा ( म्हणजे त्या माध्यमांवर असणारी त्यांची वैयक्तिक माहिती) मिळवला, त्याचा अभ्यास करुन प्रत्येक व्यक्तीची मनोवैज्ञानिक जडण घडण ओळखली व त्यानुसार ट्रंप यांचे ऑनलाईन प्रचार धोरण आखले. थोड्क्यात काय , तर काहीशा गैरमार्गाने मिळवलेल्या माहितीमुळे व त्याच्या अफाट पृथ्थकरण क्षमतेमुळे अमेरिकेसारख्या देशातील राष्ट्राध्यक्ष निवडीवर प्रभाव पाडता आला. खरेतर असे काही झाले याची माहिती निदान तंत्रज्ञान व राजकीय क्षेत्रातील सगळ्यांनाच फार आधी पासुन होती. फेसबुक ने परवा ते अधिकृत रित्या मान्य केले इतकेच. मग आता गेल्या तीन आठवड्यात फेसबुक ला एकुण बसलेला १०० बिलियन डॉलर चा फटका, फेसबुक चा जाहिर माफीनामा आणि अगदी गेल्या आठवड्यात अमेरिकी सिनेट समोर झालेली झुकरबर्ग ची उलट तपासणी आदी अनुशंगिक बाबी घडुन आल्या. पण झाले असे की,यानिमिताने कित्येकांना अचानकच असे "प्रायव्हसी" नावाचे काही असते याची अचानक जाणीव झाली व जणू जॉर्ज ओरव्हेल च्या "१९८४" या कादंबरीमध्ये वर्णिल्या प्रमाणे परिस्थिती निर्माण झाली आहे , सगळी कशी बोंबाबोंबच आहे, आता जगाचे कसे होणार वगैरे वगैरे वाटायला लागले , तर दुसऱ्या बाजूला काही लोकांना अजून या सगळ्याचा अदमास च आलेला नाही की ऑनलाईन डाटा चोरणे म्हणजे नक्की काय, त्याचे परिणाम खरेच एवढे खोल आहेत का इ. पण या सगळ्या गदारोळामुळे आपण नक्की कोणते तंत्रज्ञान वापरायचे आणि काय करायचे याचा प्रचंड गोंधळ त्यांच्या मनात तयार झालेला आहे. खरे सांगायचे तर परिस्थिती या दोन्हीच्या मध्ये आहे. डिजिटल अभ्यासकांच्या वर्तुळात आजकाल गाजणारी "डाटा इज न्यू ऑइल" ही जी म्हण आहे. ती म्हण आजच्या परिस्थितीला चपखल लागू पडते किंबुहना ही म्हण हे जे काही प्रकरण घडले आहे त्याचा परिणाम समजुन घेण्यास पुरेशी आहे .

या म्हणीत डाटा व ऑइल असे दोन शब्द आहेत. हे दोन्ही शब्द आधी आपण नीट समजून घेऊयात. यातला डाटा म्हणजे काय तर आपली सर्व माहिती. कोणती माहिती ? तर आपल्याबद्दलची जी माहिती तंत्रज्ञानामुळे मिळवता येते , साठवता येते व त्याच्यावर प्रक्रिया करता येते अशी माहिती. उदा. आपल्यातले बहुतांश लोक हातात जो ५-६ इंची स्मार्टफोन वापरतात त्याला "अँड्रॉइड" फोन असे म्हणतात. म्हणजे काय तर या फोन मध्ये जी प्रणाली आहे , जी हा सर्व फोन चालवते तीचे नाव 'अँड्रॉइड" असे आहे.या मुख्य प्रणालीला अनुसरुन मग आपण बाकीचे अ‍ॅप्लिकेशन्स डाऊनलोड करुन वापरतो. उदा. व्हॉट्सॅप. आता या "अँड्रॉइड" कंपनीचा मूळ मालक आहे " गुगल". हे स्मार्ट फोन वापरण्यासाठी आपले जीमेल वर अकाऊंट असायला लागते. ते जीमेल ही गुगल चेच. आणि या सर्वांवर कडी म्हणजे "गुगल सर्च". नेटवर काही शोधायचे असेल तर आपण जो सर्च करतो तो गुगल वरुनच. जणु काही शोधणे या शब्दाला गुगल हा प्रतिशब्द झाला आहे. या गुगल शिवाय तर इंटरनेट वर जणू काहीच करता येत नाही. ( बिंग, याहु, इन अशा बाकीच्या सर्च इंजिन ची नावे तरी पटकन आठवतात का आजकाल? ) थोडक्यात काय तर, आपण डिजिटल जगात जे काही करतो ते १०० % या गुगलच्या माध्यमातून करतो. आणि आपण जे काही करत असतो, म्हणजे अगदी मोबाईल वापरून कोल्हापूर- पुणे तिकीट काढण्यापासुन ते एखाद्या विकेंड ला रात्री कोणत्या हॉटेल ला जेवायला जायचे ते निवडण्यापर्यंत, या सर्व गोष्टी आपण स्मार्टफोन किंवा इंटरनेट वापरुन करत असतो आणि आपल्या या सर्व गोष्टींची नोंद गुगल त्याच्याकडे ठेवत जाते. हा झाला सगळा आपला "डाटा". आणि आपल्या नक्की कोणकोणत्या गोष्टींची गुगल नोंद करून ठेवते ते आपल्याला बघायची सोय आहे बर का. याच लेखात चौकटीत दिलेल्या स्टेप्स वापरुन एकदा का तुम्ही तुमचा हा डाटा डाउनलोड केलात की आपल्याबद्दलची किती अवाढव्य माहिती जनरेट केली गेली आहे व साठवली गेली आहे ते तुमच्या पटकन लक्षात येईल. जी गोष्ट गुगल ची ,तीच गोष्ट फेसबुक ची. आपण फेसबुक वर जे काही लिहितो, चेक इन करतो, कोणाकोणाला लाईक करतो , कोणकोणावर कॉमेंट करतो, कोणकोणते फोटो टाकतो या सगळ्याची नोद फेसबुक तयार करते.आपण गेली साधारणतः १५ वर्षे गुगल आणि १० वर्षे फेसबुक वापरत आहोत. या कालावधीतील या माध्यमांवरील आपल्या प्रत्येक हालचालीची नोंद त्यांच्याकडे आहे. बर , गुगल आणि फेसबुक या झाल्या दोन प्रमुख कंपन्या. पण अशा इतरही कंपन्या ज्यांची सेवा आपण अगदी काही छोट्या मोठ्या गोष्टी आपण वापरतो, ती प्रत्येक कंपनी, मग ती ऑनलाईन खरेदीसाठी आपण ज्या साईट्स वापरतो त्या ऍमेझॉन आणि फ्लिपकार्ट असोत वा ज्यांचे मोबाईल हँडसेट आपण वापरतो त्या अँपल,सॅमसंग किंवा एम आय असोत. या सर्वच कंपन्या आपली माहिती सतत साठवत राहतात. या सगळ्यातून जी तयार होते ती म्हणजे आपली प्रत्येकाची "डिजिटल फुटप्रिंट" .

जगातल्या प्रत्येक माणसाची एवढी अवाढव्य अशी माहिती आता साठवुन ठेवणे नवीन तंत्रज्ञानामुळे सहज शक्य आहे. इतकेच नव्हे तर आता या डाटावर वेगवेगळ्या प्रकारचे प्रोसेसिंग करायची सोय आणि क्षमतासुद्धा सहज उपलब्ध आहे. ती वापरुन या रॉ डाटा मधून बरेचसे निष्कर्ष काढता येतात. जसे की, या या "अबक" व्यक्तिची खायची प्यायची आवड निवड काय आहे, तो नेहमी कोणकोणत्या ठिकाणांना भेट देतो, त्याला कोणते विचार आवडतात, त्याचे लग्न झाले आहे की तो एकटा आहे वगैरे वगैरे. हे सर्व निष्कर्ष आपल्या बाबत सतत काढले जात असतात व या निष्कर्षांचा वापर हा आपल्याला जास्तीत जास्त योग्य, व आपण लगेच प्रभावित होऊ अशा जाहिराती दाखवण्यासाठी केला जातो. आपला प्रत्येक निर्णय, जसे की आज साबण कोणता विकत घ्यावा इथेपासून ते अगदी मी कोणाला मतदान करावे इथेपर्यंतच्या सर्व वैयक्तिक निर्णयांवर प्रभाव पाडायचा प्रयत्न केला जातो. आता तुम्ही असे विचाराल की हे असे का केले जाते? याचे कारण असे आहे की या सर्व कंपनांच्या प्रमुख व्यवसाय हा जाहिरात व इन्फल्युऐंनसिग हा आहे. या सर्व जाहिरातींच्या कंपन्या आहेत व जितकी उत्तम जाहिरात ते दाखवतील व जितके जास्त लोक त्या जाहिरातींना भुलुन निर्णय घेतील तितका त्यांचा फायदा जास्त !!! एव्हाना आपल्या सर्वांना याची जाणिव झाली असेल की या जगात फुकट असे काही नसते. पण आपणतर फेसबुक , व्हॉट्सएप साठी एक पैसा ही देत नाही ,गुगल साठीही नाही. तरीही इतके उत्तम तंत्रज्ञान आपल्याला फुकट का मिळते , मग हे बनवायला आणि सांभाळायला जो अफाट खर्च येतो , तो कोठुन निघतो ,याचा आपण कधीतरी विचार केला आहे का ? या प्रश्नाचे उत्तर असे आहे की आपण त्यांचे गिर्हाईकच नाही आहोत, आपण गिर्हाईक असतो ,तर त्यांनी आपल्याकडुन पैसे घेतले असते. उलट आपण त्यांचे खरे उत्पादन आहोत, आपल्या माहितीच्या स्वरुपात आपली विक्री करुन त्यावर ते पैसे कमावतात आणि जाहिरातदार व इन्फल्युन्सर हे त्यांचे खरे गिर्‍हाईक आहेत, जे त्यांना आपल्या माहितीचे बक्कळ पैसे देतात . उदाहरण द्यायचे झाले,तर आपली सर्च हिस्टरी जाणून घेऊन वा आपले चॅट पडताळुन फेसबुक व गुगल ला जाणवते की आपल्याला नवीन कपडे घ्यायचे आहेत, ते लगेच आपल्या आवडीच्या कपड्यांची जाहिरात सुरु करतात, ती पाहुन आपण पाघळतो व फ्लिपकार्ट वरुन शर्ट खरेदी करतो, त्याचवेळी आपल्याच पैशातले काही पैसे फेसबुक व गुगल ला फ्लिपकार्ट देते थोडक्यात काय तर आपल्याला मिळणार्‍या प्रत्येक सुविधेची किंमत ही आपण पैशाच्या रुपात नव्हे तर आपल्या माहितीच्या रुपात ( खाजगी व सार्वजनिक दोन्ही) मोजलेली आहे. माहिती हे नव्या जगाचे सर्वात मोठे चलनी नाणे आहे !!!!

आता या सर्व नव्या रिऍलिटी चा ऑइल म्हणजे तेलाशी काय संबध ? तर , आज जग बदलायची आणि जगाला दिशा द्यायची जी ताकद २१ व्या शतकात "डाटा" कडे आहे तीच ताकद गेल्या शतकात खनिज तेलाकडे होती. म्हणजे, मध्यपुर्वेत जी काही युद्धे झाली किंवा अमेरिका व रशिया सारखे देश कारण नसताना ज्या विविध युध्दात उतरले. त्याला प्रमुख कारण खनिज तेलावर मालकी कोणाची ? हे होते.अगदी अलिकडच्या सद्दाम हुसेन प्रकरणापर्यंत हेच सुरु होते. पॅसिफिक स्टँडर्ड ने एका मोठ्या रिसर्च पेपर द्वारे हे संबंध सप्रमाण सिद्ध केले आहेत. ज्याचा निष्कर्ष एकच होता की ज्याच्याकडे जास्त खनिज तेल तो जगावर राज्य करत होता. तो खरा महासत्ता होता. आणि जगातल्या सर्व माणसांचे आयुष्य अप्रत्यक्ष पणे तेलावर अवलंबून होते. आज हेच सर्व "डाटा" बद्दल घडत आहे. म्हणजे काय ,तर आजच्या सर्व लढाया या "डाटा "साठी आणि डाटा वापरून खेळल्या जातात. अमेरिका निवडणुकीत डाटा वापरूनच रशिया प्रभाव पाडू शकली ना ! आजच्या जगाच्या नव्या महासत्ता हा कोणता देश नसून त्या गुगल आणि फेसबुक आहेत. गेल्या आठवड्यात झुकरबर्ग ला सिनेट मध्ये बोलावुन जे काय उलट तपासणीचे नाटक रचले गेले त्यामागची मुळ प्रेरणा फेसबुक महासत्ता नाही , तर अमेरिकन सरकारच आहे , हे समाजावर बिंबवायचीच होती. ज्या प्ध्दतीचे या तपासणीचे फोटो नेटवर प्रकाशित झाले त्यावरुन या मुद्द्याला पुष्टीच मिळते. बलाढ्य कोण, अमेरिका देश का अमेरीकेतील कंपनी ? असा हा मुद्दा !! यानिमिताने हे लक्षात घेऊया आपण की २१ व्या शतकातल्या जगातील सर्वाधिक प्रभावी ५ कंपन्या या गुगल, फेसबुक, ऍमेझॉन, मायक्रोसॉफ्ट आणि अँपल या आहेत आणि पाचही कंपन्यांचे मूळ हे डाटा मध्ये आहे. शिवाय डाटा आणि ऑईल मध्ये आणखी एक साम्य आहे. ज्याप्रमाणे फक्त खनिज तेलाचा काही उपयोग नाही ,पण त्यावर प्रोसेसिंग करून अगदी ग्रीस पासुन ते विमानातल्या इंधनापर्यंत हजारो उत्पादने निघू शकतात, त्या पद्धतीने नुसत्या डाटा चा उपयोग नाही.पण त्यावर प्रोसेसिंग म्हणजे डाटा अ‍ॅनॅलिटिक्स किंवा व्हिज्युअलाय्जेशन चा वापर केला तर डाटा मधुनही वेगवेगळी शेकडो उत्पादने निघतात. पण या दोघांचाही प्रोसेसिंग केल्याशिबाय उपयोग करता येत नाही !! या सर्व साम्यस्थळामुळेच असे म्हणता येते की डाटा इज न्यू ऑइल.

आता तुमच्यातले काही जण म्हणतील की हे सगळं कळलय आम्हाला गेल्या काही दिबसात. याच्या पुढे काय ? ते सांग. तर पुढच्या प्रवासातला पहिला मुद्दा हाच आहे की ही नवी रिऍलिटी आहे हे आपण आधी मनापासून मान्य करूया आणि ती आपल्याला बदलता येणार नाही आहे हे ही मान्य करूया. झाले आहे असे की ,हे डाटा लीक प्रकरण आणि त्याचे गांभिर्य समजल्या पासून एक नवं फॅड आलाय की आपला डाटा वापरणारे किंवा भविष्यात जिथुन आपली माहिती लीक व्हायची शक्यता आहे, ते काही वापरुच नका!! फेसबुक बंद करा, "आधार" ला विरोध करा वगैरे वगैरे. काही महान लोक तर "डीलीट फेसबुक" नावाची कॅम्पेन फेसबुक वरच प्रसारित करत आहेत. तर मुद्दा असा आहे की भविष्यात आपल्या माहितीचा गैरवापर व्हायची शकयता आहे किंवा आत्ता काही प्रमाणात वापर होतोय म्हणुन ते साधनच वापरायचे बंद करा असा विचार केला तर नक्की काय काय वापरायचे बंद करणार आपण ? तसे जर ठरवले तर अश्मयुगात जाऊन राहावे लागेल आपल्याला परत. कारण, आजकालचे रोजचे जगणेच डिजिटल झाले आहे की प्रत्येक ठिकाणी डाटा तयार होतो आणि प्रत्येक ठिकाणी त्यावर लक्ष ठेऊन गैरवापर करता येतो. त्यामुळे अशा काही अवास्तव आणि आतार्किक मांडण्या करत कुढत बसण्यापेक्षा नव्या जगात आपली वैयक्तिक माहिती ही वैयक्तिक नाही आणि तिचा कोठेही वापर होऊ शकतो हे वास्तव मान्य करून पुढे जाऊया ना ! त्याने , जास्त प्रॅक्टिकल होऊन या नव्या प्रश्नाला भिडता येईल.

मग उपाय समोर येतो तो " कॉन्शिअस डाटा शेअरींग " चा. म्हणजे काय तर सजगपणे आपला "डाटा" या कंपन्यांना वापरायला देणे. सध्याच्या जगातला खरा त्रागा हा आपली माहिती वापरली जात आहे याचा नसून ती का वापरली जात आहे आणि कोण वापरत आहे ? हे आपल्याला माहीत नसणे हा आहे. अगदी डाटा लिक च्या फेसबुकच्या प्रकरणात चुक खरी हीच आहे की माहिती घेतली गेली एका क्विझ साठी म्हणुन आणि वापरली गेली ट्रंप साठी इतकेच. हेच जर का, ट्रंप यांची नीट प्रसिद्धी व्हावी यासाठी आम्ही ही माहिती विकत घेत आहोत असे सांगुन सवरुन मग फेसबुक कडून ती घेतली गेली असती.

तर हा विषय एवढा मोठा झालाच नसता कदाचित. म्हणून कॉन्शिअस डाटा शेअरींग म्हणजे ,माझी माहितीच वापरू न देण्याऐवजी. ती वापरा. पण का आणि कशासाठी वापरत आहात याची संपूर्ण जाणीव मला असू द्या. एकदा मला कळले की ही माहिती मला जाहिराती दाखवण्यासाठी किंवा माझे राजकीय मत वळवण्यासाठी वापरले जाणार आहे , तर मग मी सजग राहीन आणि सजग मनाने निर्णय घेईन. एकदा माझ्या मनात हे फिट बसले की मला नेटवर दिसणारे जे काही आहे ते मला आवडावे याचप्रकारे दाखवले जात आहे, तर कदाचित याही पेक्षा वेगळी बाजू असेल हा एखाद्या गोष्टीची ,हे मनात तरी येईल माझ्या. मुद्दा आपल्या मेंदूला ट्रेन करण्याचा आहे. आणि त्यातून समजा एखाद्या गोष्टीचे प्रभाव तरीही आपल्यावर पडला तर मग त्याचे मार्केटिंग स्किल्स उत्तम आहेत ! जे योग्यच आहे ना . आजही आपण खर्‍या जगात ही , ज्याचे उत्तम मार्केटिंग आहे. त्याचेच आपण ऐकतो ना .तसेच इथे होईल इतकेच.याला अजून एक सोपे उदाहरण द्यायचे झाले तर आजकाल जिथे जिथे सी सी टीव्ही लावलेला असतो, तिथे तिथे हा परिसर कॅमेराच्या अख्यतारीत आहे असे लिहिलेले असते. ते वाचल्या वाचल्या नकळत आपले मन सजग होते आणि आपली वर्तणुक बदलते. असेच काहीसे "डाटा" च्या बाबत व्हायला हवे. खरेतर यात या कंपन्यापेक्षा आपलीच चूक अधिक आहे. कारण या कंपन्यांनी आम्ही तुमचा डाटा वापरणार आहोत हे आपल्याला अधिच सांगितलेले असते. पण, ते असते बारीक अक्षरात आणि आय ऍग्री नावाच्या बटनावर क्लिक करताना आपण सुद्धा एकही टर्म आणि कंडीशन न वाचताच ते बटन दाबतो.. त्यामुळे आपण आपला डाटा वापरायला परवानगी देऊन बसतो. त्पण नक्की कशाकशाची परवानगी देत आहोत ते पाहण्याची सजगता आणणे आणि आपली कोणकोणती माहिती ,का वापरली जात आहे हे आपल्याला ठळक पणे , सहज समजेल असे कळावे यासाठी या कंपन्यांवर दबाव आणणे या दोन गोष्टी ठरवाव्या लागतील.

जॉन हॅवन्स नावाचा एक अमेरिकन डाटा सायंटीस्ट आहे. त्याचे " हॅकिंग हॅपिनेस: व्हाय पर्सनल डाटा काउंट्स " नावाचे पुस्तक याबाबत मुळापासून वाचण्यासारखे आहे. त्यात तो एक भन्नाट मुद्दा मांडतो तो असा की , आपली माहिती वापरून या कंपन्या गब्बर फायदा मिळवतात, पण आपल्याला हातात काय लागते ,तर शून्य ! कारण का, तर आपल्या माहितीच्या जीवावर हे लोक पैसे मिळवत आहेत , हे आपल्याला जाणवतच नाही. आणि जाणवले तरी ते आपण मान्य करायचे धाडस करत नाही. हा असा डाटाचा वापर थांबवला पाहिजे असे आपण बोलत राहतो आणि रोज नवीन नवीन अ‍ॅप, त्यांना आपल्या मोबाईल चे सर्व अ‍ॅक्सेस देऊन डाऊनलोड करत मात्र राहतो . जॉन असे म्हणतो की असा दुट्ट्पीपणा करायच्या ऐवजी असे करूया, की बिनधास्त आपली माहिती आपण स्वखुषीने थेट या कंपन्यांना देऊया आणि ते जर का या माहितीच्या जिवावर १० रुपये मिळवत आसतील तर त्यातला १ रुपया आपल्याला आपला हिस्सा म्हणुन मागूया. म्हणजे आपल्या माहितीची योग्य किंमत ही आपल्याला मिळत राहील आणि सर्वानाच माहिती उपलब्ध झाल्याने आता जी माहितीवर काही ठराविक लोकांचीच मक्तेदारी आहे असे वाटते तेही नाहिसे होऊन जाईल. आता भारतीय परिप्रेक्ष्यात जरी असे घडणे आपल्याला जरी फार पुढचे वाटत असले किंवा अतिशयोक्त वाटत असेल तरी याच दिशेनं आपल्याला जावे लागेल . कारण तसे केले तरच या नव्या जगाची विश्वासार्हता टिकून राहील. कारण , तंत्रज्ञानातील बदलानंतर खरतर ही जी नवी अर्थव्यवस्था उभी राहिली आहे ती सगळी " ट्रस्ट इकॉनॉमी" आहे. मुद्दा माहिती चोरिचा नाहीच आहे खरतर . मुद्दा हा कोणावर विश्वास ठेवायचा आणि कोणावर नाही हा आहे. ओला तुन येणार्‍या अनोळखी टॅक्सी ड्रायव्हरवर आपण विश्वास टाकतो, एअर बी एन बी नावाचे अ‍ॅप वापरताना अ‍ॅप वरुन मिळणार्‍या अनोळखी घरी आपण विश्वासाने राहायला जातो. फेसबुक वरच्या मित्र- मैत्रींणींशी लग्न हे करतात काही लोक. जेव्हा डाटा लिक होतो तेव्हा माहिती चोरीला जाण्याचे काही वाटत नाही, आपण काही कोणी राष्ट्राध्यक्ष वा रॉ एजंट नाही की आपल्या माहितीने फार काही फरक पडेल. खरा राग येतो तो विश्वास घात झाल्याचा !!! ज्याच्यावर आपण विश्वास टाकला त्यानेच फसवल्याचा राग.

आता या नजरेने गेल्या काही महिन्यातल्या घटनाक्रमावर थोडी पुन्हा दृष्टी वळवुया,खरेतर फेसबुक आपली माहिती वापरते, हे गेल्या कित्येक वर्षांपासून चे उघड गुपित आहे. त्यासाठीच त्यांनी व्हॉट्सएप मधून शून्य रुपये मिळत असताना १९ बिलियन डॉलर मोजले. त्या व्हॉट्सेप मधुन मिळणारा अगणित माहिती संच मिळावा म्हणून. मग मार्क झुकरबर्ग ने आत्ताच माफीनामा का सादर केला ? हा माफीनामा सादर करण्याआधी १ महिना त्यांनी फेक न्यूज वाढू नयेत म्हणून स्वतः चा प्रोग्रॅम बदलला. या दोन्ही मुळे फेसबुक ला आधी मांडल्याप्रमाणे १०० बिलियन डॉलर चे नुकसान झाले. आता आपल्या या योजनेमुळे इतके नुकसान होणार आहे , याची पूर्व कल्पना फेसबुक ला नक्कीच असणार ,तरीही त्यांनी हा निर्णय घेतला . कारण, जर का लॉंग टर्म एखादा युजर त्यांच्यासोबत राहायचा असेल तर त्याचा विश्वास हिच खरी संपत्ती आहे याची जाणिव या सगळ्या लोकांना झालेली आहे. गुगल ने सुद्दा गेले काही दिवस अँड्रॉइड फोनवर कोणते अँप वापरताना आपला काय काय डाटा वापरला जातो यांच्या परमिशन्स अगदी ठळक पणे मागायला सुरवात केली आहे. हे सगळे या ट्रस्ट इकॉनॉमी चे निर्देशक आहेत. फेसबुक चा झुकरबर्ग असो वा गुगलचा लॅरी पेज, हे सगळी चाळीशीच्या आतले तरुण आहेत. एवढ्या कमी वयात त्यांच्याकडे महासत्तेच्या चाव्यातर आल्या, पण त्यासोबत येणारी जबाबदारी त्यांना आता जाणवत आहे, आणि त्याप्रमाणे ते बदलत आहेत, जे स्वागतार्ह आहे. पण , याबाबतीत सुदधा पुन्हा आपण भारतीयांची भूमिका थोडीशी विचित्र म्हणावी अशी आहे. जो डाटा भारत सरकार गोळा करत आहे, जो भारतीय कायद्याच्या आधीन आहे असा आधार चा डाटा द्यायला आपण विरोध करत आहोत, जणू दुसरी आणीबानी आणल्यासारख्या गप्पा मारत आहोत पण त्याच वेळी आपल्या अ‍ॅपल च्या आय फोन वरून आणि चायनीज स्मार्ट फोन वरून आपले अगदी हातांचे आणि डोळ्यांचे ठसे या कंपन्यांना देत आहोत. यातल्या कोणत्याही कंपनीचा डाटा हा भारतीय कायद्याच्या अख्यातारीत सुद्धा येत नाही. मग नक्की आपला कोणावर विश्वास आहे ? ज्यात कायद्याने रक्षण आहे अशा सरकारी व्यवस्थेवर का कोणत्या अनोळखी कंपनीवर ? बाकीच्या देशात फेसबुक, गुगल ने सर्व्हर त्या त्या देशात ठेवावेत यासाठी लढे सुरु आहेत आणि आपल्याकडे आपण नॅशनल सोशल मीडिया हवा या विषयावर आंदोलन करायच्या ऐवजी " आधार" वर राजकीय भांडणे खेळत बसलो आहोत. एकटे आनंद महिंद्रा तेवढे या विषयावर मुलभुत काही करण्यात गुंतले आहेत. बाकीच्यांचे काय? एक समाज म्हणुन आपली प्रायोरीटी चुकल्याचे याहून मोठे द्योतक काय हवे ?

या सर्व प्रकारातून असे लक्षात येते की माहिती अर्थात डाटा हा जसा ऑइल आहे तसा तो सॉईल पण आहे . मातीत जे पेराल ते उगवते , तसेच या महितीचे आहे. माहितीच्या पायावर जे पाहीजेल ते उभा करता येते. त्यासाठी हवा तो चांगला माळी अर्थात क्युरेटर . माहिती नीट क्युरेट केली तर त्यातून असाध्य आजारांवर उपचार निघतात आणि चुकीच्या पद्धतीने वापरला तर त्त्यातुन केम्ब्रिज अ‍ॅनालिटीका पण तयार होते. शेवटी ते एक टूल आहे आणि सुदैवाने ते प्रत्येकाला उपलब्ध आहे. म्हणजे, आपल्या देशात असा एकही राजकीय पक्ष नाही की ज्यानी डाटा अनलिटिक्स च्या सुविधा घेतल्या नव्हत्या. सो आता हे डाटाचे हत्यार सर्वांना उपलब्ध आहे , कोण्या एकाची ती मक्तेदारी नाही. मग पुढचा प्रश्न असा येतो की आपल्याकडच्या माहितीची ताकद आपण ओळ्खली आहे का ? जसे फेसबुक व गुगल अनलिटिक्स वापरून जगावर राज्य करत आहेत, तर तीच टूल आपण आपल्या डाटा साठी का वापरत नाही ? डाटा हा फक्त फेसबुक वा गुगल च तयार करते असे नाही.आपल्या सर्वांकडे खुप सारी माहिती ही पुर्वीपासुन होती व आहे, बदल इतकाच झाला आहे की आता त्याचे पृत्थकरण करायची वेगवेगळी साधने मिळाली आहेत. उदा. हेच डाटा अ‍ॅनॅलिटिक्स वापरुन कॅन्सर खुप आधी डीटेक्ट करायचे तंत्रज्ञान काढले आहे, शेतकर्‍यांकडची वर्षानुवर्षाची माहिती गोळा करुन त्यानुसार सस्टेनेबल फार्मिंग चे मॉडेल याच डाटा तुन निघाले आहे. अशी एक ना अनेक चांगली उदाहरणे या डाटा च्या पॉझिटिव्ह वापराची देता येतील. पण , आपल्याकडे निगेटिव्ह गोष्टींना पटकन प्रसिद्दी मिळत असल्याने " डाटा" मुळे झालेले चांगले चमत्कार अजुन लोकांना माहितच नाहीत. पण, आता ती वेळ आली आहे की प्रत्येकाने ही ताकद समजुन घेऊन तीचा भल्यासाठी वापर करायची. तो नाही केला तर आपण एक मोठी संधी वाया घालवु

आजही सरकारचे कितीतरी विभाग असोत ,वा अगदी साप्ताहिक साधना सारख्या हजारो सामाजिक संस्था. या सर्वांचा इतिहास एवढा मोठा आहे की तो सगळा डाटा जर का आंतरजालावर आणला आणि त्यावर नीट प्रोसेसिंग केले तर ही माहिती या संस्थासाठी सोन्यासारखी मोलाची ठरेल. एकुणात आता सगळ्यांचा लक्षात आले आहे की माहितीची " मालकी आणि मांडणी" यावर उद्याचे भविष्य अवलंबून असणार आहे. अशावेळी आपल्या मालकीचा डाटा अधिक सिक्युअर बनवणे व सहज उपलब्ध असणारी यंत्रणा वावरून तो सुटसुटीत पणे लोकांपुढे मांडणे यासाठी संस्थात्मक पातळीवर प्रयत्न करणे ही काळाची गरज आहे. यासंदर्भात परवा पुण्यात झालेला एक प्रयोग नोंद घेण्याजोगा आहे. एखादया महापालिकेचे बजेट म्हणजे सरकारी विषय, सामन्यांना त्यात काय कळणार ? पण पुण्याच्या ५ वर्षाच्या बजेट चे प्रुत्थकरण साहिल देव व त्यांच्या डाटा टीम ने केले व अत्यंत सुंदर प्रकारे माहितीची मांडणी करून ती लोकांपुढे मांडली. जी बघून एका क्लिकवर सामान्य नागरिकांना ही बजेट समजू लागले. फेसबुक चा वाईट वापर आणि असा चांगला वापर, दोन्हीच्या मागचे तंत्रज्ञान एकच पण फक्त मातीला पाणी घालणारा क्युरेटर वेगळा इतकाच मुद्दा. अशावेळी प्रत्येक संस्थेने एखादा चांगला डाटा क्युरेटर नेमणे, आपली वेबसाईट अद्ययावत बनवणे , आपल्याकडे असणारी सर्व माहिती त्याची नीट मांडणी करुन कॉपीराईट करुन आंतरजालावर सर्वांना सहज उपलब्ध होईल असे पाहिणे,इंटरनेटवर असणारे " डाटा व्हिज्युअलायजेशन" चे ४-६ आठवड्यांचे कोर्स संस्थेत कोणाला तरी करायला लावुन आपल्याकडील माहितीची सुटसुटीत मांडणी करणे व ती स्वतः हुन जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचेल असे पाहणे अशा बर्‍याच गोष्टी करता येतील.

यानिमित्ताने अजून एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी की आज प्रत्येकाकडे दिवसाला १ जीबी इतके इंटरनेट उपलब्ध आहे . त्या इंटरनेट ने तरुणाई ची मती गुंग झालेली आहे . कंपन्यांना माहिती चोरण्यासाठी तेही एक प्रमुख कारण आहे की रोज जर का तुमच्याकडे वेळ व इंटरनेट आहे तर तुम्ही नकळत या माहिती चोरण्याच्या ट्रॅप मध्ये अडकणारच. आता सध्या एक प्रकार सुरू आहे फेसबुक वर, की तुम्ही कोणते राजकारणी व्हाल, २० वर्षाने कसे दिसाल वगैरे माहिती मिळवा, लोक रिकामे असल्याने अशा अँप्स चा वापर क्षणिक आनंदासाठी करत बसतात, या टाइम पास अँप चा एकच उद्देश असतो ती म्हणजे तुमची माहिती चोरणे . पण इथे या तरुणाई ला का दोषी धरायचे ? त्यांना तो १ जीबी इंटरनेट संपवायला आपण काही चांगले पर्याय दिले आहेत का ? महाराष्ट्रात एवढ्या व्याख्यानमाला आहेत, त्यातले किती जण ती व्याख्याने ऑनलाईन अपलोड करतात ? किती चांगले रिसर्च पेपर येतात ? महत्वाच्या विषयांवर चांगले इन्फोग्राफिक्स किती येतात ? हे सगळे सुद्दा डाटा चेच प्रकार आहेत. हे काही तरुणाईला मिळत नाही म्हणुन अपरिहार्यता म्हणुन त्यांना नको त्या डिजिटल ठिकाणी वेळ घालावावा लागतो. लोक फालतू डाटावर अब्जावधी कमावतात , हे एव्हाना लक्षात आले असेलच. मग आपण आपला चांगला, महत्त्वाचा डाटा न वापरायचा कर्मदारिद्री पणा का करायचा ?

या फेसबुक प्रकरणामुळे एक चांगले झाले की प्रत्येकाला " डाटा " ची किंमत कळली . आता तरी निदान या नव्या ऑइल कडे वेगळ्या नजरेने पाहून त्यातून उद्याचे उज्जवल भविष्य पेरायसाठी प्रयत्न करूया. तसे झाले तर झुकरबर्ग चे पाण्यात गेलेले १०० बिलियन आणि आपला चोरीला गेलेला डाटा सार्थकी लागेल .

चौकट :

• १. आपला फेसबुक डाटा नक्की काय काय आहे हे पाहण्यासाठी फेसबुक च्या अकाउंट सेटिंग मध्ये जाऊन डाउनलोड कॉपी ऑफ युर डाटा वर क्लिक करा. डाउनलोड झालेला डाटा पाहिल्यावर तुंही स्तिमित व्हाल
• २. गुगल आपला कायकाय डाटा घेते हे पाहण्यासाठी www.google.com/takeout या लिंकवरून आपला सर्व डाटा आणि मॅप्स डाउनलोड करू शकता

डिजिटल जगाची डार्लिंग !!

शेरील सँडबर्ग! हे नाव मी पहिल्यांदा ऐकलं ते २०१२ सालच्या आय आय टी टेकफेस्ट मध्ये.तिथे कोणीतरी फेसबुक चा सिनिअर प्रतिनिधी त्यांच्या नव्या बदलांविषयी बोलत होता, आणि त्या एकाच भाषणात त्याने शेरील सँडबर्ग चा उल्लेख कमीत कमी ५-६ वेळा केला असेल. अर्थातच कुतुहुलाने त्या व्यक्तीबद्दल गुगल केल्यावर जी माहिती मिळाली त्याने अचंबित तर झालोच. पण, पुढे आजतागायत तिला फॉलो करत राहिलो आणि त्यातून डिजिटल जगाच्या या सम्राज्ञी बद्दल अनेकानेक पैलु उलगडत गेले.

आजच्या माझ्या वयाच्या पिढीला गुगल व फेसबुक माहीत नसणे अशक्य आहे आणि त्यातल्या जवळपास प्रत्येकाने गुगल किंवा फेसबुक वापरलेले सुद्धा आहे. शेरील सँडबर्ग म्हणजे या दोन्ही कंपन्यांची कर्तीधर्ती! २००८ सालापर्यंत ती गुगल मध्ये व्हाईस प्रेसिडेंट म्हणून काम करत होती तर २००८ पासून ते आजतागायत ती फेसबुक ची "चीफ ऑपरेटिंग ऑफिसर" आहे. सी. ओ. ओ. हे कोणत्याही कंपनीतले क्रमांक दोन चे पद. त्यामुळे आपल्याला गुगल चे सर्जी बिन किंवा लॅरी पेज माहीत असतात किंवा मग फेसबुक चा मार्क झुकरबर्ग. पण, या सगळ्यांच्या डोक्यात आलेल्या संकल्पना चालवायला एक उत्तम वजीर लागतो , तो म्हणजे त्या कंपन्यांचा सी ओ ओ असतो. शेरील ही तशी वजीर आहे. गेली ११ वर्षे फेसबुक जगावर राज्य करत असताना ती ते राज्य शब्दशः मार्क झुकरबर्ग च्या शेजारी बसून सांभाळत आहे. आणि याआधी ती असेच काहीसे काम गुगल मध्ये करायची. आणि गुगलच्याही आधी ती अमेरिकेन सरकारच्या एका खात्यात चीफ ऑफ स्टाफ म्हणून कार्यरत होती. म्हणजे थोडक्यात काय तर ही पन्नास वर्षीय स्त्री २१ व्या शतकातील जगातील कदाचित सर्वाधिक प्रभावशाली महिला आहे. फेसबुक च्या बोर्ड वर असणारी एकमेव महिला, ईतर अनेक फॉर्च्युन ५०० कंपन्यांशी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे कनेक्टेड असणं जवळपास १०० अब्ज रुपयांची स्वतः ची "नेट वर्थ" असणे या सगळ्याच गोष्टी तिची ताकद अधोरेखित करतात.

पण शेरील सँडबर्ग ही इतकी ताकदवान आहे म्हणून फक्त महत्वाची नाही तर तीच तिथं असण हे आजच्या जगातल्या ५०% समुदायाच अर्थात महिलांच प्रतिनिधीत्व आहे म्हणून ते महत्वाचं आहे. आज जग कसं चालावं हे फेसबुक आणि गुगल ठरवते. अगदी अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष कोण असावा इथं पासून ते आज कोणता विषय लोकांच्या समोर गेला पाहिजे हे सगळंच गुगल आणि फेसबुक ठरवत. ब्रेक्झिट घडवण्यापासून ते अनेक देशात क्रांती होण्यापर्यंत सगळं काही घडतंय, घडवलं जातंय ते इथूनच. अशावेळी तिथे महिलांचा, महिलांद्दल विचार करणारे कोणीतरी हवंच ना? ते काम गेली कित्येक वर्षे शेरील सँडबर्ग करत आहे. आज सोशल मीडिया वापरण्यामध्ये जेवढे पुरुष आहेत, तेव्हढ्याच स्त्रिया आहेत, मग स्त्रियांना नक्की हा सोशल मीडिया कसा हवा? त्यांचा वापरायचा पॅटर्न कसा आहे. इन्स्टाग्राम त्या कशासाठी वापरतात आणि पुरुष कशासाठी वापरतात? या सगळ्यात महिलांची प्रायव्हसी कशी जपायला हवी. हा सगळा विचार शेरील करते आणि करत राहील. त्यामुळे, जगभरच्या महिलांसाठी ती एक आधार आहे हे नक्की.

जितकी शेरील महत्वाची आहे त्याहून महत्वाची आहे तिची कहाणी. अमेरिकन सरकार सोडून शेरील गुगल मध्ये आली तेव्हा गुगल शंभरभर लोक काम करत असणारी एक छोटी कंपनी होती. अमेरिका सरकारसारख्या अत्यंत ताकदवर यंत्रणेतून बाहेर पडून एका छोट्या कंपनीत यायला खूप धाडस लागत. पण, प्रवाहाविरुद्ध पोहायचे ते धाडस तिने केले. आणि गुगल ला एक जायंट बनवत गेली. २००८ साली जेव्हा तिने गुगल सोडायचा निर्णय घेतला तेव्हा गुगल एक बलाढ्य कंपनी झालेली होती. अशावेळी, कोणत्याही मोठया कंपनीची सी इ ओ म्हणून म्हणजेच "टॉप बॉस" म्हणून काम करायची संधी तिला सहज मिळाली असती. पण, तिने फेसबुक ची निवड केली आणि तेही दोन नंबरच्या सी ओ ओ पोस्ट साठी. ती फेसबुक मध्ये आली त्यावेळी फेसबुक सुद्धा फक्त १००-२०० माणसांची कंपनी होती आणि मार्क झुकरबर्ग हा तेव्हा ऐन विशीतला एक पोरगा होता. त्यावेळी त्याच्याहुन वयाने १५ वर्षाने मोठी असणारी शेरील त्यांच्यासोबत वेळ वाया घालवत आहे अशा अर्थाची टीका ही तिच्यावर तेव्हा तंत्रज्ञान वर्तुळात झाली होती. पण, तिने तो निर्णय योग्य तर ठरवलाच शिवाय फेसबुक ला गुगल च्या शेजारी नेऊन बसवलं.

हे असे निर्णय तिने का घेतले याच लॉजिक तिनेच वेगवेगळ्या भाषणात आणि मुलाखतीत सांगून ठेवलं आहे जे माझ्यासारख्या आजच्या पिढीला फारच उपयुक्त आहे. ती अस म्हणते की "हॅव इम्पॅक्ट" म्हणजे तूमच काम तुमच्या समाजावर किती परिणाम करत आहे हे सर्वाधिक महत्वाचं! हे दोन्ही रोल निवडताना आपल्या कामान जगावर परिणाम होईल याची खात्री तिला होती म्हणून तिने जाणीवपूर्वक "रँक २" च स्टार्ट अप मधील पद निवडल. दुसरं तत्व ती सांगते की "मेजर ग्रोथ" म्हणजे तुमच्या कामाने तुमची आणि संस्थेची वाढ किती झाली ते महत्वाचं.. ग्रोथ ला महत्व दिले की करिअर आपोआप चांगले होतेच. मिळणाऱ्या पद आणि मेहनतान्यापेक्षा ग्रोथ महत्वाची. ती अजून एक तत्व सतत बोलून दाखवते ते म्हणजे "थिंक बिग".. तुम्ही आता जे काम करत आहात त्यापेक्षा हे काम तुम्हाला कुठवर मोठं करत नेता येईल ते जास्त महत्वाचं... तो स्कोप असला की मनाची तयारी करायची की "मी हे करणारच!" आणि उडी मारायची. तिची स्वतः ची म्हणून अजून काही मूल्य आणि तत्वे आहेत आणि त्यांच्याबद्दल ती पदवीदान समारंभातून, मुलाखतीतून सतत बोलत असते. वेळ मिळल्यास प्रत्येकानं त्या युट्युबवर ऐकल्या आणि पहिल्या पाहिजेत एवढं नक्की.

इतकं सगळं होऊनही शेरील तंत्रज्ञान आणि बिझनेस वर्तुळाच्या बाहेर फारशी काही परिचित नव्हती. मात्र, २०१० साली तिला "टेड" या प्रख्यात व्याख्यानमाले मध्ये बोलायचे निमंत्रण आले आणि तिने तिथे " व्हाय वी हॅव टू फ्यु लिडर्स ऍट द टॉप?" या विषयावर व्याख्यान दिले. या व्याख्यानाचा सुरवातीलाच तीने काही धक्कादायक गोष्टी सांगितल्या. त्यापैकी महत्वाची गोष्ट ही होती की अमेरिकेत काम करणऱ्या व लग्न झालेल्या महिलांपैकी फक्त ३३% महिलांना मुले आहेत तर याउलट काम करणाऱ्या आणि लग्न झालेल्या पुरुषांपैकी ६६% पुरुषांना मुले आहेत. याचा अर्थ असा की "घर का नोकरी" हा प्रश्न जागतिक असून त्यात महिलेची आई, बायको म्हणून असणारे काम आणि बॉस म्हणून ऑफिसातले काम यात कुचंबणाच होत राहते. शेरील जेव्हा एका मोठ्या ऑफिस मध्ये एका मीटिंग साठी गेली होती तेव्हा तिला महिलांसाठी वेगळी वॉश रुमच सापडेना आणि तेव्हा तिच्या होस्ट ने मान्य केलं होतं की ते या ऑफिस मध्ये एक वर्ष आहेत पण त्यांना त्या ऑफिस मध्ये भेटायला येणारी ती पहिलीच महिला आहे.या साऱ्यातून तिने हे अधोरेखित केले की कालानुरूप महिला जरी कमावत्या झाल्या असल्या तरी त्यांचे प्रश्न संपलेले नाहीत, त्यांच्या पुढच्या अडचणी प्रचंड आहेत आणि ज्या महिला आहेत त्या अजून त्यांच्या क्षेत्रातील टॉप च्या पोझिशन वर मात्र नाहीत. त्यामुळे महिला कमावत्या झाल्या असल्या तरी त्या अजूनही डिसीजन मेकर नाहीत. माझ्याकडे या प्रश्नांची परिपूर्ण उत्तरे नाहीत, मी ही स्वतः या भाषणाला येत असताना माझ्या ३ वर्षाच्या मुलाच रडणं थांबवू शकले नाही हे प्रांजळपणे कबूल करत तिने हे फरक कमी करण्यासाठी थेअरी मांडली ती म्हणजे "लिन इन" अर्थात झोकून द्या. महिलांनी टॉप ला यावं यासाठी स्वतः ला झोकून द्यावं आणि त्यासाठी तीन सोपी आणि छोटी तत्व पाळावीत अशी मांडणी तिनं केली. त्यातलं पहिले म्हणजे "सीट ऍट द टेबल" म्हणजे काय तर आपण समान आहोत हा भाव मनात ठेवून जी कमांड पुरुष ठेवतात तशीच ठेवा, स्वतः ला इंफिरीअर मानू नका, स्वतः चा पार्टनर ला खराखुरा जोडीदार बनवा, म्हणजे त्याला विश्वासात घ्या आणि भविष्याचा विचार करून वर्तमानात स्वतः वर निर्बंध घालू नका. ही मांडणी भलतीच गाजली. आजही टेड वरच्या सर्वाधिक पाहिलेल्या भाषणात या भाषणाचा समावेश होतो. हे भाषण गाजयचे एक प्रमुख कारण म्हणजे ना यात पुरुषांवर आगपाखड होती ना क्रांती करायचे आवाहन. अगदी सोपा, साधा आणि सहज कळण्याजोगा फेमिनिझीम ती मांडत होती. त्यात रोजच्या जगण्यातल्या महिलांच्या समस्यांचा सहज उल्लेख होता आणि छोट्या उपायांनी तो कसा बदलता येईल याची उदाहरणे होती.

उदाहरणच द्यायचं झालं तर शेरील अस सांगते की जेव्हा ती प्रेग्नन्ट होती आणि गुगल मध्ये काम करत होती तेव्हा कंपनी आणि पार्किंग लांब असल्याने तिला अनेकदा त्रास होत असे. एक दिवस असाच त्रास झाल्यावर ती तडक उठून त्यावेळचा सी इ ओ असलेल्या इरिक कडे गेली आणि गरोदर महिलासाठी ऑफिसजवळ पार्किंग का हवे यासाठी भांडली. पण, त्या केबीन मधुन बाहेर आल्यावर तिच्या लक्ष्यात आले की जोर्पयन्त तिला स्वतः ला हा त्रास होत नव्हता तोवर तिलाही या प्रश्नांची जाणीव झाली नव्हती आणि आजवर गुगल मधल्या इतर अनेक महिलांनी हा त्रास सहन केला असणार. एक महिला असूनही ती यावर आधीच विचार करू शकली नाही म्हणून ती खजील झाली होती. असे छोटे छोटे प्रसंग मांडून शेरील ने ही परिस्थिती बदलायला हवी हे तिने ठामपणे मांडले. कर्तृत्वाने शेरील च्या त्यातल्या त्यात जवळ जाणारी महिला म्हणजे याहू ची पूर्वीची सी इ ओ मेरीला मेयर, पण जेव्हा ती याहू ची सी इ ओ झाली तेव्हा उठलेली वादळे सुद्धा तिने नमूद करून ठेवली आहेत. महिला भविष्यात आपल्यावर घर, नवरा, कुटुंब या जबाबदाऱ्या येणार आहेत म्हणून आजचे आपले प्रमोशन, काम, नवी जबाबदारी नाकारतात आणि भविष्यासाठी वर्तमान मारतात हे एक महत्वाचा सत्य तिने नमूद केले होते.

लोकांना हे भाषण आवडले ते शेरील च्या अंतर्बाह्य नितळपणा आणि प्रांजळपणामुळे . तिच्या बोलण्यात ना उपदेशाचा डोस होता ना "मीच जग बदलणार" असा अविर्भाव.आपल्या भाषणामुळे लोकांना फरक पडू शकतो आणि बदल घडू शकतो हे कळल्यावर तिथेच न थांबता तिने २०१३ साली "लिन इन" नावाचे याच विषयाला वाहिलेले एक सविस्तर पुस्तक लिहिले , जे आजही बेस्ट सेलर आहे. याच विषयाला वाहिलेले हजारो फोकस गृप जगभरात उभे केले, असंख्य कार्पोरेट्स मध्ये "जेंडर डायव्हर्सिटी" बद्दल जनजागृती आणली आणि आपल्या कृतीतून कार्पोरेट चे विश्व महिलांसाठी अधिक सोपे आणि सुलभ केले. आज जेव्हा जगात कुठेही एखाद्या मोठ्या कंपनीत एखाद्या महिलेला उत्तम वागणूक दिली जात असेल तर तिने मनातल्या मनात शेरील चे आभार मानायला हरकत नाही.

अशा व्यक्तींच्या खाजगी आयुष्याबद्दल सुद्धा आपल्याला प्रचंड कुतूहल असत. शेरील चा पहिला विवाह अवघे २ वर्षे टिकला. पण त्याबद्दल सुद्धा ती मोकळेपणाने बोलते. तिच्या आयुष्यातला सर्वात कठीण प्रसंग आला तो म्हणजे जवळपास १५ वर्षे संसार केल्यानंतर २०१७ साली अचानक तिच्या दुसऱ्या नवऱ्याचा मृत्यू झाला तेव्हा. त्यावेळी तिची दोन्ही मुले ७ व १० वर्षाची होती. अशावेळी तिला हा प्रचंड मोठा धक्का बसला, ज्यामुळे ती डिप्रेशन मध्ये गेली. या सर्व कालावधीत ती भावनांशी कशी लढली, त्यासाठी तिने सायकॉलॉजिस्ट ची कशी मदत घेतली व आपण आपल्या भावनिकदृष्ट्या वाईट कालावधीत कस वागलं पाहिजे यावर तिने नुकतेच " ऑप्शन बी" नावाचं सुरेख पुस्तक लिहिले आहे. आपल्याकडे एक गोड गैरसमज असतो की यशस्वी माणसाचे कधी काही चुकतच नाही किंवा त्याला कधी वाईट दिवस येतच नाहीत. आपण सतत लोकांच्या यशाच्या स्टोऱ्या , सक्सेस फॉर्म्युला ऐकत असतो. अशावेळी कोणीतरी आपल्या कठीण काळाबद्दल प्रांजळपणे सांगते हेच किती दिलासादायक आहे. त्यामुळे, आपल्या पिढीला सिनेमॅटिक सक्सेस पासून लांब येऊन खरंखुरं जग समजून घेता येईल. शिवाय, मानसिक स्वास्थ्याबद्दल चा जो स्टीगमा आजही कित्येकांच्या मनात आहे की आपल्या मेंटल हेल्थ बद्दल बोललं म्हणजे आपण कमकुवत. तोही हे पुस्तक वाचल्यावर निघून जातो एवढं नक्की.याच पुस्तकात शेरील या "इमोशनल लो" असणाऱ्या कालावधीत मार्क झुकरबर्ग ने तिला कसे प्रोत्साहन दिले याचे अनेक हृदय प्रसंग सांगितले आहेत. कित्येकदा शेरील जे काही बोलत आहे ते पूर्ण चुकीचे आहे याची जाणीव असूनही मार्क तिचे कौतुक करायचा ,कारण सध्या तिला त्याची गरज आहे हे मार्क ला माहीत होते. मार्क झुकरबर्ग फेसबुक मोठं कस करू शकला आणि लहान वयात स्वतः च नेतृत्व कसा उभा करू शकला हेही या सर्व उदाहरणातून दिसून येते. कारण याच कालावधीत फेसबुक सुद्धा त्याच्या वाईट काळातून जात होते, केंब्रिज अनलिटिका ची केस चालू होती. अशावेळी माणसं आणि कंपनी दोन्ही सांभाळण्याचा शिवधनुष्य मार्क ने कसं पेलले असेल त्यालाच माहीत.

आज शेरील जगाची आयकॉन आहे, सर्वार्थाने पॉवरफुल महिला आहे पण तिच्याबद्दल चा आदर आणि आकर्षण हे फक्त तिच्याकडे सत्ता आहे म्हणून नाही तर तिने चांगल्या अर्थाने आणि प्रामाणिकपणे जग बदललं म्हणून आहे आणि हेच तिचं वैशिष्ट्य आहे. शेरील चा अर्थ "डार्लिंग" असा आहे. तिचा अंतर्बाह्य खरेपणा , कंपाशन व व्यवसायिक क्षेत्रात जग बदलणारे फेसबुक आणि गुगल सांभाळणं यामुळे ती अख्या डिजिटल विश्वाची विशेषतः महिलांची डार्लिंग राहील यात शंका नाही .

तुम्ही खरंच आमचे आयडॉल आहात का?

प्रिय सचिन आणि बिनी बन्सल,

गेले पंधरा दिवस खऱ्या अर्थाने गाजतय ते म्हणजे तुमच ब्रेनचाईल्ड अर्थात फ्लिपकार्ट! कर्नाटकच्या निवडणुकीत झालेले लक्ष्मीदर्शन अगदीच फिके वाटावे अशा प्रकारचे डील तुमच्या कंपनीचे झाले, तेही जगातल्या टॉप च्या वॉलमार्ट नावाच्या कंपनीसोबत !! आपल्या कंपनीची किंमत एक लाख कोटी रुपये आहे हे पाहताना नक्की तुम्हाला काय वाटलं असेल याचे अपार कुतहुल मला आहे !!! अवघ्या दोन वर्षापुर्वी तुमच्या या कंपनीचे व्हॅल्युएशन रोजच्या रोज कमी होत चालले होते आणि अगदी कमी किंमतीला तुमचा घोट घेतला जाणार अशा बातम्या रोजच्या रोज येत होत्या, तिथ पासुन ते गेल्या महिन्यातल्या डील पर्यंत पुन्हा ही फिनिक्स ची झेप तुम्ही कशी घेतलीत सर? या दोन्ही प्रश्नांची उत्तरे मिळणे खुप गरजेचे आहे कारण २००९ साली अकरावीत असताना तुमच्या या साईट वरुन पहिल्यांदा घाबरत घाबरत एक पुस्तक विकत घेतले होते, ते जेव्हा नीट घरी आले आणि कॅश ऑन डिलिव्हरी ने पैसे दिले त्या क्षणापासुन तुमचा हा प्रवास तुमच्यासारखा मी ही जगतोय . आणि माझ्यासारखे असंख्य तरुण सुद्धा त्यांच्या अशा पहिल्या डिलिव्हरी पासुन आज पर्यंत जगत आहेत यात काही शंकाच नाही ! एक साधी पुस्तक विकणारी वेबसाईट ते एक लाख कोटीची कंपनी , हे सगळं ना अगदी आमच्या डोळ्यासमोर घडलय ! फेसबुक ने जेव्हा व्होट्सॅप ला १ लाख कोटींनाच विकत घेतले तेव्हा मनात प्रश्न पडलेला की " भारतात असं कधी होईल?" . भारताची एखादी संकल्पना अशी विकली जाईल का कधी ? तेव्हा ही आशा वाटली होती ती तुमच्याबद्दलच !! व्हॉट्सेप पासुन मनात असलेले शल्य आज थोडेसे कमी झाले आहे. हे सगळं एवढ्याच साठी सांगतोय की तुम्ही बन्सल बन्धु आता फक्त एक व्यावसायिक नाही आहात , माझ्या अख्ख्या पिढीचे ( मिलेनियल पिढी म्हणतात त्या पिढीचे ) आयडॉल आहेत. आपला हा प्रवास एकत्र जरी सुरु असला ,तरी तो समांतर ट्रॅक वरुन जाणार्‍या रेल्वे सारखा आहे. आपण एकत्र सगळ अनुभवतोय खरं ! पण एकमेकांना भेटायची आणि बोलायची संधीच मिळाली नाही आहे. आता हा थांबा आलाय, तर म्हटल, जरा तुमच्याशी बोलु, खुप दिवस,खुप काही सांगायचे आहे ते सांगु आणि एवढे दिवस डोक्यात असलेले प्रश्न ही विचारु.

सर, माझा जन्म ९३ चा , मी या जगात यायच्या आधी काहीच दिवस भारतात काहीतरी उदारीकरणाचे आणि जागतिकीकरणाचे पर्व सुरु झाले असे म्हणतात. पण, म्ह्णजे नक्की काय ? हे काहीच कळत नव्हते. नुसते, पुस्तकात वाचत होतो, परीक्षेत 'जागतिकीकरण : वरदान का शाप असे निबंध लिहित होतो. मग फ्लिपकार्ट बरोबरचा प्रवास सुरु झाला आणि मग वाटु लागले की हेच खरे जागतिकीकरणाचे अपत्य. बंगलोर मध्ये उगम, मग सुलभ व्यवसायासाठी सिंगापुर ला स्थलांतर, जपान , चीन इथल्या कंपन्यांनी व्यवसाय वाढवायला दिलेले भांडवल आणि आता अमेरिकेच्या कंपनी ला स्वतःचे प्रॉडकट कोणतीही भावनिकता न ठेवता विकुन टाकणे. जग जवळ येणे म्हणजे हेच नाही का? याच्याही पलीकडे जाउण पैसे मिळवणे म्हणजे वाईटच , रिस्क कशाला घ्यायची असे जे गोड गैरसमज माझ्या आजुबाजुला आहेत , त्यांना थेट तडा देण्याचे काम तुम्ही केलेत !! पैसे मिळवण्यासाठी काही करायचे ठरवले की लोक म्हणायचे की लक्ष्मी आणि सरस्वती एकत्र नांदत नाहीत. तु लक्ष्मी च्या मागे लागलास तर सरस्वती चे काय ? तु आपला तुझी बुद्धी वापर आणि मिळेल त्या पैशावर समाधान मान !! त्यांना आता मी तुमचे उदाहरण देऊ शकतो. तुम्ही सुरवातीची २-३ वर्षे तर फक्त पुस्तके विकलीत आणि आज इतके मोठे झाले आहात. याचा अर्थ लक्ष्मी आणि सरस्वती नक्कीच एकत्र नांदु शकते, नव्हे नांदतेच !! मानसिकतेतला हा बदल म्हणजेच उदारीकरण किंवा जागतिकीकरण ना ? बिनी सर, मला तुम्हाला वेगळे थँक यु म्हणायचे आहे. जसे आता मी विचारांचे एक टोक सांगितले तसे अजुन एक दुसरे टोक आहे ते असे की या नव्या जगात आजकालची पिढी फक्त पैशाच्याच मागे धावते असाही एक समज किंवा गैरसमज कित्येक लोकांच्यात आहे. तुम्ही तो समज खोटा ठरवलात .तुम्ही दोघांनीही कायमच व्यवसाय करायचे प्रमुख मोटिव्हेशन हे लर्निंग म्हणजे शिकणे असल्याचे जाहीरपणे सांगितले आहे. आणि याच तत्वाला जागत जेव्हा आता या व्यवसायातून नवीन शिकण्याजोगे काही उरले नाही असे लक्षात आल्यावर ६००० कोटी रुपये घेऊन बिनीसर तुम्ही जेव्हाया कंपनीतून बाहेर पडला आहात, तेव्हा पैसा म्हणजेच सर्व काही नसते हे कळुन जायला हरकत नाही . खरेतर ,लोकांना असे वाटेल की ६००० कोटी ही किती मोठी रक्कम आहे, बाहेर पडले यात काय विशेष ? पण सर तुम्ही आता काहीच काम केले नसते तरीसुद्धा कंपनी सुरुच राहिली असती आणि ३-४ वर्षाने शेअर मार्केट मध्ये आल्यावर तुमच्या ६००० चे ३०,००० कोटी नक्कीच झाले असते!! काहीच न करता, घरबसल्या मिळणारे हे पैसे सोडायचे धाडस तुमच्याकडे कुठुन आले असेल ? तुमच्या मुळ तात्त्विक बैठकीमुळेच ना ? आमच्या पिढीला पैशाच्या मागे धाऊच नये आणि पैसा म्हणजेच सर्व काही या दोन टोकांमध्ये सुवर्ण मध्य कसा काढायचा याचे उदाहरण म्हणून पुढील कित्येक वर्षे तुमची कंपनी आणि तुम्ही मार्गदर्शन करत राहणार आहात यात काहीच शंका नाही.

सर, कंपनी म्हणुन तुम्ही भारी आहात हे वेगळे सांगायचे मी गरज नाही. पण , तुम्ही दोघांनी जे काही उभे केलेत त्याचा प्रभाव फार व्यपक आणि वेगळा आहे .तुमच्या प्रवासात , पुढे जायच्या धावपळीत तुम्हाला हे लक्षात आले आहे का नाही, माहित नाही, पण एक अख्खी पिढी तुम्हा दोघांंमुळे घडली आहे .मगाशी मी ज्या पहिल्या पुस्तकाचा उल्लेख केला ते पुस्तक चेतन भगत चे होते , त्या पुस्तकानंतर आमच्या सारख्या तरुण मित्रांनी पुस्तके ऑनलाईन घ्यायचा सपाटाच लावला. अवघ्या ८०-९० रुपयात अडीचशे पानांचे पुस्तक घरपोच मिळत होते, कळत्या वयात अलिबाबाची उघडलेली गुहाच होती ती ! माझ्यासारख्या मेट्रोत न राहणारया तरुणांना वेगवेगळी आणि महत्वाची जागतिक पुस्तके ही या साईटमुळेच मिळू लागली. तिथल्या रेकमेंडशेन्स, ऑफर्स यामुळे नक्की काय वाचावे हेही समजु लागले. आमची मने जी काही घडली असतील त्यात या पुस्तकांचा आणि पर्यायाने तुमच्या साईट चा मोठा वाटा आहेच. नव्या पिढीला नवे आयडॉल सुद्धा तुम्हीच मिळवून दिले. चेतन भगत ते सुदीप नगरकर व्हाया अमिष आणि रष्मी बन्सल अशी मोठी फळी जी तयार झाली ती तुम्ही एका एका पुस्तकाच्या लाखो प्रती विकल्या त्यामुळेच. एक ऑनलाईन कंपनी एका पुस्तकाच्या जाहिरातीसाठी भारतातल्या सर्वात मोठ्या " टाईम्स ऑफ इंडीया" च्या पहिल्या पानावर देशभर जाहिरात देते हे अतर्क्य आणि अशक्य तुम्ही घडवलत. पुस्तकाला याहुन किती अच्छे दिन हवेत ? पुस्तकांच्या निमित्ताने ऑनलाईन खरेदीसाठी लागणारी मानसिकता सुद्दा तयार झाली. कधीकाळी विश्वास नाही म्हणून अगदी ८० रुपयाचे पुस्तक कॅश ऑन डिलिव्हरी ने मागवले होते , त्या दिवसापासुन ते आता अगदी ५०,००० रुपयांचा टीव्ही डेबिट कार्ड वर ऑनलाईन मागवण्या पर्यंत जी प्रगती झाली आहे, त्याचे श्रेय तुम्हाला दिले पाहिजे . आज जे काही ऑनलाईन पेमेंट आणि कॅशलेस चे गुणगान चालू आहे त्याला प्रमोट करण्यात मोठा वाटा हा फ्लिपकार्ट चा आहे यात शंकाच नाही. आपले पैसे ऑनलाईन सुद्धा पोहोचतात बर का, याचा अनुभव या ठिकाणी लोकांना पहिल्यांदा मिळाला आणि मग तो विश्वास पुढे बर्‍याच ठिकाणी कामाला आला. नोटांबदी च्या वेळेला एक मोठा वर्ग कॅशलेस साठी तयार होता याचे कारण त्याचे मन आधी तुम्ही घडवलेले होते. तुम्ही घडवलेल्या पायावर " विजय शेखर शर्मा" या दुसर्‍या भारतीयाने कळस रचला आणि पे टीएम ही दुसरी सक्सेस स्टोरी तयार झाली. तुम्हा दोघांनी मिळुन हा देश बदललात हे नक्की !! या मधल्या काळात अजुन एक क्रांती आली ती म्हणजे स्मार्ट फोन ची . गेल्या ५ वर्षात भारतात जे अनेक बदल झाले त्यामागचे प्रमुख कारण होते ते लोकांच्या हातात पडलेले अफॉरडेबल स्मार्ट फोन्स . या स्मार्ट फोन ने काय जादु केली हे प्रत्येकाला माहित आहे . पण हे स्मार्ट फोन एवढ्या कमी किमतीत सर्वत्र पोहोचवण्यात प्रमुख भूमिका बजावली ती तुमच्या या फ्लिपकार्ट ने. मला अगदी स्पष्ट आठवते की "रेडमी १एस" नावाचा स्मार्ट फोन एका फ्लॅश सेल मध्ये मी अवघ्या ६००० रुपयात तुमच्याकडुन मागवला होता. या फ्लॅश सेल च्या नव्या बिझनेस मॉडेल मुळे मधले सर्व व्यापारी वगळुन थेट लोकांपर्यत वस्तु पोहोचत असल्यामुळे स्मार्ट फोन च्या किमती झपाट्याने खाली उतरल्या आणि सामान्य माणसाला त्या परवडण्याजोग्या झाल्या. एकाच वेळी एका क्षणात लाखो फोन ची विक्री होऊ लागली . स्मार्टफोन आणि कॅशलेस हे बदल जेव्हा झाले तेव्हा त्याचे म्हणावे तेवढे क्रेडिट तुम्हाला मिळाले नाही असे राहुन राहुन वाटते. किराणा , धान्य वगैरेची खरेदी म्हणजे सगळा विश्वासाचा मामला . आमचा ठरलेला किराणावाला असतो, फर्निचरवाला असतो, ठरलेले कपड्यांचे दुकान असते. या सगळ्यांना सोडुन आम्ही तुमच्याकडे खरेदी करायला लागलो. म्हणजे , आम्ही आमचा विश्वासच तुम्हाला दिला. आधी पैसे देउन ज्याला चेहराच नाही, ओळख नाही अशा माणसाकडुन आठवड्याभराने आपल्याला हवी ती वस्तु येणारच हा जो विश्वास तुम्ही निर्माण केलात ते खरे तुमचे यश. आमच्या आधीच्या पिढीने आम्हाला शिकवले की " टाटा" ब्रँड म्हणजे ट्रस्ट आणि विश्वास. आम्ही कदाचित आमच्या पुढच्या पिढीला सांगु की " फ्लिपकार्ट' म्हणजे विश्वास. तुमच्या नंतर खरेतर अनेक ई-कॉमर्स कंपन्या आल्या. मशरुमींग म्हणतात ना तसे झाले, अगदी खरं सांगतो की या सगळ्या कंपन्याकडे जाऊन एखादी खरेदी मी सुद्धा केली. पण , तुमच्याकडे जो विश्वास होता तो मात्र कुठेच मिळाला नाही. तुम्हाला जे १ लाख कोटी मिळाले ती किंमत तुमच्या साईट चे वगैरे नाही तर अख्ख्या भारताच्या विश्वासाची ती किंमत आहे. पुर्वी क्रिकेट आणि सिनेमा भारत जोडायचा असे म्हणतात. आता या दोन्हींबरोबरच फ्लिपकार्ट चा "महासेल" अख्खा भारत जोडतो असे म्हणायला हरकत नाही !!

यामुळेच असेल कदाचित की , आजकाल एखादा शुभचिंतक भेटला की माझा स्टार्ट अप बघुन म्हणतो की तु नक्की पुढचा " फ्लिपकार्ट " हो ! पण, मग मला प्रश्न पडतो की मला नक्की फ्लिपकार्ट व्हायचे आहे का ? कारण तुम्ही जरी ग्रेट असलात तरी मला खरच तुमच्यासारखे बनायचे आहे का ? कारण तुमचा प्रभाव आणि कर्तुत्व जितके ग्रेट आहे तितकेच या डील मुळे उपस्थित राहिलेले प्रश्न महत्वाचे आहेत. सर, भारतात काम करुनही , अगदी भारतीय जनमानस घडवुनही फ्लिपकार्ट ही कंपनी पूर्णपणे भारतीय का नाही ? ती सिंगापूर मध्ये का रजिस्टर आहे? भारतीय लोकांनी बनवलेल्या, भारतात काम करणाऱ्या कंपनीला दुसऱ्या देशात नोंदणी करावीशी का वाटली ? आपले कायदे व धोरणे पुरेसे उद्योग स्नेही अजूनही झालेलं नाही आहेत का ? ही कंपनी परदेशात नोंदणीकृत असल्याने भारताचा कर बुडणार आहे का ? मोठ्या रकमेचा कर बुडाल्यास त्याला जबाबदार कोण ? मग मी पण जास्त फायदा मिळायला लागला तर नावापुरते परदेशात रजिस्टर करायचे का ? मला तरी ते पटत नाही अजुन !!! माझ्या कामाचे , माझ्या फायद्याचे पैसे जर का या देशातुन येत असतील तर योग्य ते कर भरुन मी देशाच्या रुणातुन उतराई व्हायला हवे ना !! ग्लोबलायजेशन मुळे देशाच्या वगैरे सीमा मिटल्या असे सांगितले जाते पण अशा परिस्थितीत पुन्हा देश / राष्ट्र या संकल्पनेबर यावेच लागते ना ? तुमच्या या डील च्या विरोधात विविध किराणा संघटना आवाज उठवायचा प्रयत्न करत आहेत. पण, त्यांच्या सर्व प्रयत्नांना मर्यादा आहेत कारण या कंपनी बद्दल तिचा काही भाग बाहेरच्या देशात असल्याने , कार्यवाही करण्यासाठी कायदेशीर अडचणी खूप आहेत. मग, अशावेळी ग्लोबलायजेशन ने जग जवळ आले म्हणायचे की राष्ट्रीयत्व हवे असे म्हणायचे ?सारे जगच आपले घर म्हणुन तुमचा कर या देशाला नाही मिळाला, तिथुन तिसर्‍याच कोणाचे भले झाले याचे समाधान मानणे अपेक्षित आहे का ? इथे या देशात करप्रणाली सोपी नाही वगैरे सगळे मान्य आहे , पण तुम्हाला मिळणारा नफा मात्र इथलेच लोक मिळवुन देतात ना ? कदाचित हाच आदर्श घेउन आजकाल आमचे कित्येक मित्र मैत्रेणी परदेशात शिक्षण घ्यायला आणि नोकरी मिळवायला जातात , कारण का तर तिथे कोंम्पिटिशन आणि त्रास कमी आहेत !!! पण, तेव्हा इथे २५ वर्षे तुम्हाला घडवण्यात जी सामाजिक इन्व्हेस्टमेंट झाली त्याचे काय ? ह्या नव्या ट्रेंड ला तुमच्यामुळे ग्लॅमर मिळत आहे का ?

याच निमिताने अजुन एक प्रश्न लगेच डोक्यात येतो तो म्हणजे फ्लिपकार्ट ला एवढी मोठी किंमत जी मिळाली ती त्या कंपनी च्या एखाद्या नवीन शोधासाठी , तंत्रज्ञानासाठी मिळाली की भारत हे फक्त मोठे मार्केट आहे ,आणि योग्य वेळी योग्य जागी तुम्ही तिथे आहात म्हणून मिळाली ? या एक लाख कोटी चे खरे कारण भारताची मार्केट म्हणून असणारी क्षमता आणि तिथे तुम्ही कमावलेला विश्वास एवढेच आहे का ? तसे जर का असेल ,तर मग स्वातंत्र्यपूर्व काळात सुद्धा भारताकडे फक्त "मार्केट" या नजरेने बघितले गेले होते ,त्याचीच ही पुनरावृती नाही का ? आजही आपण फक्त मार्केट च आहोत का ? पूर्वी आपल्यावर वर्चस्वासाठी इंग्रज आणि पोर्तुगीज लढले, आता ऍमेझॉन आणि वॉलमार्ट लढतील एव्हढाच फरक उरलाय का ? कितीही नाही म्हणले तरी ऍमेझॉन चे भारतीय भांवड एवढीच फ्लिपकार्ट ची ओळख आहे आणि राहिल. पण, नावीन्य, वेगळेपण असणारी एखादी कंपनी आपल्या देशात मोठी का होऊ शकत नाही ? पैसे खूप आले तरी नवता आणि कुशलता आणण्यात आपण मागे पडत आहोत का ? त्यामुळेच फ्लिपकार्ट व व्हॉट्सएप यांना मिळालेली रक्कम जरी सारखी असली तरी या दोन व्यवहारातला गुणातमक फरक मोठा आहे ! आणि हा फरक आम्हाला कोण ओरडुन सांगणार ? याचे कारण असे की आजकाल अमेरिकेत वा ईन्ग्ल्ण्ड मध्ये चालणारी कोणतीही संकल्पना उचला, तिचे भारतीयीकरण करा आणि पैसे कमवा असा ट्रेंड येउ लागला आहे. तो थांबवण्यासाठी तुम्ही काही मदत करु शकाल का ? भारताचे म्हणुन स्वतःचे काही प्रश्न आहेत , ते सोडवणारी एखादी कंपनी कोण उभा करेल का ?आणि तिला अशी किंमत मिळेल का? मला स्वतः ला नव उद्योजक म्हणुन भारताचे प्रश्न सोडवायचे आहेत , माझ्या अजुबजुच्या मातीतले प्रश्न सोडवायचे आहेत, मग त्यासाठी मी मोठी आर्थिक स्वप्ने पाहणे बंद करायचे का ?

सर, तुमच्या कंपनीमुळे स्टार्ट अप कल्चर वाढण्यास फायदा झाला यात तीळमात्र शंका नाही, लोकांना उद्योग स्नेही बनवण्यास तुमच्या साऱख्या सक्सेस स्टोरीज नी पोत्साहन दिले, नाहीतर आमच्या सारख्या फर्स्ट जनरेशन उद्योगांना घरातुन परवानगीच मिळाली नसती नवीन काही करायची !! पण, यातून बाकीचे उद्योजक योग्य तो बोध घेत आहेत का? स्टार्ट अप काढणे म्हणजे एखादी कंपनी काढणे, इन्व्हेस्टर चे पैसे लावणे आणि काही वर्षांनी कंपनी विकून मोकळे होणे असा एक गैर समज आज पसरू लागला आहे. फ्लिपकार्ट ही कंपनी जरी बलाढ्य असली तरी तिला अजून पर्यंत एकदाही निव्वळ नफा ( नेट प्रॉफिट अफ्टर टॅक्स) झालेला नाही . मग, व्यवसायाचे मूळ उद्दिष्ट म्हणजे नफा कमावणे आणि योग्य मार्गाने, योग्य तितका नफा कमावणे, हे कोठेतरी विसरले जात आहे का ? स्टार्ट अप कडे झटपट श्रीमंत होण्याचा मार्ग म्हणून काही लोक पाहू लागली ���हेत, त्यांना कसे थांबवायचे ? अगदी फ्लिपकार्ट ला सुद्धा नफा न कमावता भरपूर पैसे कमवायला ११ वर्षे लागली, ११ वर्षे हा सुद्धा खूप मोठा कालावधी आहे , पण लोकांना असे वाटते की आपण सहा महिन्यात कोट्याधीश होऊ, अशानं वेळीच कस थांबवायचे ? सर, तुम्ही जर का या सगळ्या गोष्टींवर पब्लिक स्टँड घेतला नाहीत तर लोकांना खरे काय ? आणि काय करायला हवे हे कधीच समजणार नाही. तुमच्या यशाची कहाणी " अधुरी एक कहाणी" बनुन राहील. एक हजार कोटी नफा मोठा का एक लाख कोटी व्हॅल्युएशन मोठ हेही तुम्हालाच लोकांना सांगावे लागेल, कारण, समाजमन बनवण्याची ताकद तुमच्यात आहे. नाहीतर आजची पिढी घडवण्याचे भाग्य जसे तुम्हाला मिळेल तसे पुढची व्यावसायिकांची पिढी कन्फ्युज्ड ठेवायचे पाप सुद्धा !! कारण तुमच्या छोट्या चोट्या गोष्टीना इतकी प्रसिद्धी दिली गेलेली आहे की नफा कमावणार्‍या कंपन्याच अस्तित्वा नाही असे वाटावे. याच आठवड्यात टी सी एस या दुसर्या आय टी क्षेत्रातल्या कंपनी ने आपली ५० वर्षे पूर्ण केली. या कंपनी चा एकूण आवाका व समाजावरचा परिणाम हा फ्लिपकार्ट च्या १०० पट तरी नक्कीच असेल. तीची आज मर्केट मधली किंमत सात लाख कोटी इतकी आहे आणि नफा काही हजार कोटी इतका आहे. पण, ती जुन्या पद्धतीने नफा - तोट्याचे गणित मांडत पुढे जाणारी कंपनी आहे. तिची ५० वर्षे पूर्ण होणे ही घटना खरेतर तुमच्या आणि वॉलमार्ट च्या डिल पेक्षा १० पट मोठी आहे. पण त्याची म्हणावी तेवढी दखल एकूणच आपल्या समाजाने व मीडियाने घेतली का? मुळात म्हणजे व्यवसाय चालु करायचे आपले उद्दिष्ट काय असावे ? पैसे कमावणे का चिरंतन परिणाम करेल असा बदल घडवुन आणणे ? १० वर्षाने फ्लिपकार्ट नसेल , तिची जागा तिसरीच कोणीतरी घेईल! आपल्या उद्योगांचे नक्की आयुष्य किती असायला हवे ? किंबहुना काही अपवाद वगळता पिढ्या न पिढ्या परिणाम घडवू शकेलं असा उद्योग बांधावा असे आपल्या मनात कधी येणार ? तिकडे परदेशात फोर्ड असो वा damler या कंपन्या शेकडो वर्षे आपले वर्चस्व टिकवून आहेत, अशी व्यावसायिकता आपल्यानध्ये कधी येणारे ? का या नव्या जगात तो निकष च कालबाह्य झाला आहे ? सर, तुमच्या या यशाने माझी छाती अभिमानाने फुगली आहे आणि मनात मात्र प्रश्नांचे मोहोळ उठले आहे, या प्रश्नांना उत्तरे शोधावी लागतील नाहीतर फ्लिपकार्ट च्या कहाणीची अवस्था "थोडा पाया, लेकीन बहोत बाकी है", अशी होईल आणि तसे झालेले माझ्यासारख्य तुमच्या फॅन्स ना आवडणार नाही . सर, थोडे अजुन पुढे या आणि या प्रश्नांची उत्तरे शोधायला आम्हाला मदत करा. आपण मिळुन ही पाचा उत्तराची कहाणी साठा उत्तरी सफल करुया.

तुमचाच ,

(एक नव उद्योजक)

विनायक पाचलग

खासगी काहीच नाही

गेले काही दिवस सर्वोच्च न्यायालयाच्या खासगीपणावर च्या निकालामुळे आपल्या एकुणच डिजिटल खासगी खासगीपणावर बरीच चर्चा सुरू आहे. या चर्चेला भारतातल्या व अमेरिकेतल्या गेल्या काही इलेक्शन्स मध्ये डाटाचा झालेला वापराचीसुद्धा पार्श्वभुमी आहे. पण खरे सांगायचे तर या सगळ्याकडं जास्त खोलात जाऊन बघण्याची गरज कारण भविष्यत तो आपल्या जीवनमरणाचा प्रश्न ठरू शकतो आणि जर का आपण या सर्व गोष्टींचा नीट अभ्यास केला तर एकच गोष्ट आपल्या लक्षात येते की आता या नव्या जगात खासगी काहीही नाही. मी असं का म्हणतो हे आपण काही उदाहरणांसह समजून घेऊया.

तुम्ही ,आम्ही, आपण सारेच व्हॉट्सअॅप नेहमीच वापरतो. तुम्हाला हे माहित असेल की फेसबुक या कंपनीने जवळपास एकोणिस बिलियन डॉलर देऊन व्हॉट्सअॅप विकत घेतले. खरं तर व्हॉट्सअॅप आपल्याकडून एक पैसाही घेत नाही, त्याचा अजुन काही रेव्हेन्यु सोर्स नाही,तरीही फेसबुकने व्हॉट्सअॅपला हजारो कोटी रुपये का दिले? याचं उत्तर आहे 'डाटा'! तुम्हाला कित्येकदा हा अनुभव आला असेल ,कि समजा तुम्ही एखाद्या व्यक्तीबरोबर नवीनच व्हॉट्सअॅप वरती मित्र झालात किंवा तुम्ही तुम्ही पहिल्यांदाच त्याच्याबरोबर जर का चॅटिंग केले असेल तर पुढच्या अठठेचाळीस तासात विदाऊट फेल त्या व्यक्तीची फ्रेंड सजेशन तुम्हाला फेसबुक वरती येते. याचे कारण तुम्ही एखाद्या व्यक्तीशी व्हॉट्सअपवरती बोललात याचा अर्थ तुमची व त्याची ओळख झाली आहे व फेसबुकवर कदाचित तुम्ही त्याला मित्र म्हणुन स्विकराल असे फेसबुकला वाटते. याचा दुसरा अर्थ असा की, आपण व्हॉट्सअॅपवर ज्या व्यक्तीशी बोलतो त्या व्यक्तीची माहिती फेसबुकला समजत असते. म्हणजेच काय तर, आपले व्हॉट्सअॅपवरचे बोलणे तशा अर्थाने खासगी उरलेलेच नाही. मध्यंतरी व्हॉट्सऍपने एन्क्रिप्शन साठीचा एक बदल आणला होता जेणे करून आपण व्हॉट्सअॅप वरती जो कंटेंट पाठवत आहे तो कोणी वाचु शकणार नाही अशी सोय त्यांनी त्यात केली होती. ते जरी एकवेळ खरे मानले तरी एक प्रश्न उरतो की आपण कोणाशी बोलतो ,कितीदा आणि नक्की काय प्रकारे बोलतो, आपले नवीन मित्र मैत्रिणी कोण या सगळ्याची माहिती आज व्हॉट्सॲपला आणि म्हणून फेसबुकला मिळत आहे.आणि आपण दिवसभरात सगळ्यात जास्त कोणती गोष्ट वापरतो तर ती म्हणजे व्हॉट्सॅप. आपला जवळपास सगळाच संवाद आता याच माध्यमातुन होतो. म्हणजेच आता आपला कोणताही संवाद एका मर्यादित अर्थाने खाजगी उरलेलाच नाही.

असाच काहिसा अनुभव तुम्हाला इंटरनेटवर सर्फ करताना आला असेल. कित्येकदा कुठल्याही वेबसाइटवर गेले की अचानक काही वेगळ्याच किंवा नको त्या कंटेंटच्या जाहिराती दिसू लागतात किंवा कित्येकदा तुम्ही समजा अॅमेझॉनवर जाऊन एखादी गोष्ट सर्च केली असेल तर सर्वत्र जाहिरात म्हणून तीच दिसू लागते. या प्रकाराला नेटिव्ह अॅडव्हर्टाइजमेंट असे म्हणतात .जिथे युजर म्हणजे तुम्ही मी जे काही सर्च करत आहेत ते पाहून त्यानुसार जाहिराती दाखवल्या जातात. ज्या सर्च वर आधारित असतात. म याचा दुसरा अर्थ असा की आपण इंटरनेटवर कोणत्या साईट पाहत आहोत. कोणत्या प्रकारचे व्हिडिओ पाहत आहोत आणि काय प्रकारचा डाटा डाऊनलोड करत आहोत, याची माहिती सतत रेकॉर्ड केली जाते आणि त्यावर आधारित जाहिराती दाखवल्या जातात .म्हणजेच इंटरनेटवरचा आपला वापर सुद्धा पूर्णपणे खासगी नाही.आपल्याला एखादी गोष्ट खरेदी करण्यास भाग पाडणे, एखाद्या मुद्द्यावर मत बनवणे, एखादा ब्रॅण्ड तयार करणे अशा गोष्टींसाठी आपल्या संमतीशिवाय आपली सर्च हिस्ट्री वापरली जाते. निष्कर्ष असा की आपला डाटा आपल्या नकळत कोणाच्यातरी व्यावसायिक फायद्यासाठी वापरला जातो .

आजकाल कित्येक लोक आपल्या मोबाईल वरती" ट्रू कॉलर" नावाचे अॅप्लिकेशन वापरतात. जेणे करून ते एखाद्या मोबाईल नंबरवरून तो नंबर ज्याचा आहे त्या व्यक्तीचे नाव शोधू शकतील. पण ट्रू कॉलर वापरताना आपल्या मोबाइलमधील माहिती , आपल्या कॉन्टॅक्ट लिस्ट मधील मोबाईल नंबर व नावे हीसुद्धा ट्रू कॉलर चा डाटाबेसमध्ये समाविष्ट होतात.ते देणार्‍या माहितीच्या बदल्यात आपली माहिती देखील त्यांना मिळते. याचा अर्थ आपल्या मोबाइलमधील कॉन्टॅक्ट्स सुद्धा खासगी उरलेले नाहीत. आपल्या ओळखीचे कोण कोण आहे, आपण कुणाशी बोलतो इत्यादी सर्व सेन्सेटिव्ह माहिती, गोपनीय डाटा अशा अॅप्समुळे लोकांना मिळवता येतो.

मोबाईल हा सध्या आपला जीव की प्राण आहे. आपण आपल्या जवळपास सर्व गोष्टी मोबाईलच्या साहाय्याने करतो. पण कित्येक तुम्ही असे पाहिले असेल की तुम्ही ज्या एरियात आहात त्या परिसराशी संबंधित नोटिफिकेशन्स तुम्हाला आपोआप तुमच्या मोबाईलवर येतात.सवलतींच्या जाहिराती येतात.ओलासारख्या अॅपवर आपल्याला आपली लोकेशन समजते. म्हणजेच ,आपण कुठे आहोत, आपण काय करत आहेत याची माहिती सुद्धा गुगल, ओला आदी कंपन्यांना मिळत असते. या कंपन्या आपल्या ठिकाणाच्या आधारावर वेगवेगळे व्यावसायिक निर्णय घेतात. यामध्ये ऑफर्स, वेगवेगळ्या सेवा, एखाद्या सेवेची किंमत कमी- जास्त करणे आदींचा समावेश होतो.आपले लोकेशन इतरांना सतत कळत राहणे योग्य की अयोग्य हा चर्चेचा आणि वादाचा मुद्दा आहे. पण निदान आपले लोकेशन एखाद्याला मिळण्याआधी त्यासाठी आपली परवानगी घेतलेली असणे अत्यावश्यक आहे. बहुतांश वेळेला ती एकदा कधीतरी आपल्या नकळत घेतली जाते व नंतर सतत आपल्या माहितीचा साठा केला जातो .आपण जवळपास सगळ्याच मोबाइलवरील परमिशन्स ना "येस" म्हणतो किंवा टर्म्स कंडिशन्स न वाचताच "अॅग्री" बटन दाबतो. त्याचवेळी आपल्याकडून रितसर या सगळ्याची परवानगी घेतलेली असते. थोडक्यात काय तर आपणच आपली सर्व माहिती स्वखुशीने आजकाल वेगवेळ्या लोकांना सतत पूरवत आहोत.याहून मोठा धोक्याचा भाग असा की आपली माहिती वापरला जात आहे याची जाणीवच बहुतांश लोकांना नाही आणि असा डाटा वापरणे योग्य नाही हेच कित्येकांना अजून उमगलेले नाही. वरील सर्व उदाहरणांमुळे अशा डाटाचा वापर फक्त इंटरनेटमुळे होतो असा गैरसमज होऊ शकेल. पण तसे नाही. आपण आजकाल फिंगरप्रिंट ने ओपन होणारा मोबाइल वापरतो. याचा अर्थ आपण मोबाइल कंपन्यांना आपला मोबाइल नंबर, नाव देत असतानाच आपली फिंगर प्रिंटची माहिती सुद्धा देतो. आपले हाताचे ठसे ही फार महत्त्वाची वैयक्तिक माहिती असते. अॅपल या जगविख्यात कंपनीच्या नुकत्याच आलेल्या आयफोन एक्स मध्ये "फेस आयडी" नावाची सुविधा आहे. जेणेकरून आपला चेहरा दिसल्याशिवाय तो फोन अनलॉक होणार नाही. म्हणजेच आता आपल्या चेहर्याची माहिती अॅपल कंपनीच्या डेटाबेसमध्ये साठवली जाणार आहे. या दोन्ही उदाहरणात कोठेही इंटरनेट वापरलेले नाही. तरीही एका त्रयस्थ पार्टीला आपली माहिती मिळत आहे. एकुणात काय तर या तंत्रज्ञानावर आधारित जगात आपली माहिती व ओळख खासगी ठेवणे सर्वथैव अशक्य आहे. आपण जर खासगीपणाची मागणी करायला लागलो तर आपल्याला नवनवीन तंत्रज्ञान वापरणे बंद करावे लागेल. आपण हे समजून घेतले की आपली माहिती खासगी नाही. मग आपल्याला याचा विचार करावा लागेल की आपली माहिती पब्लिक झाल्याचे परिणाम काय असतात? व ही माहिती कशा कशा प्रकारे वापरली जाते? याचा आपल्यावर काय परिणाम होऊ शकतो? प्रामुख्याने ही माहिती दोन कारणांसाठी वापरली जाते. त्यातला पहिला मुद्दा जाहिरातींचा .तुमच्याबद्दल जास्तीत जास्त माहिती मिळवून तुम्हाला जी जाहिरात जास्तीत जास्त रुचेल, ज्याच्यामुळे तुम्ही पटकन खरेदी कराल अशी जाहिरात दाखवणे हा आजचा प्रमुख व्यवसाय आहे .फेसबुक या कंपनीचा नव्याणऊ टक्के पैसा हा जाहिरातींमधून येतो आणि जगातली सगळ्यात जास्त माहिती आता फेसबुककडे आहे. त्यामुळे जास्तीत जास्त माहिती साठवून जास्तीत जास्त योग्य जाहिरात दाखवणे हे या सर्व कंपन्यांचे आपली माहिती मिळवायचे व ती वापरायचे प्रमुख कारण असते. असे करणे योग्य का अयोग्य यांच्यावर विविध मतमतांतरे आहेत, विविध देशातल्या कोर्टात वेगवेगळे खटले देखील याबद्दल सुरू आहेत .डाटाचा असा वापर तसे बघायला गेले तर विशेष त्रासदायक नाही. याचे कारण यामुळे निदान कोणतीही भीती व धोका जीवितास तयार होत नाही. किंवा आपल्या जगण्यातल्या प्रमुख गोष्टींवर त्याने काही फरक पडत नाही.

पण या माहितीचा जो दुसरा वापर होतो तो अचंबित करणारा व थोडासा घाबरवुन सोडणारासुद्धा आहे. तो म्हणजे हा डेटा वापरून तुमचे एखाद्या गोष्टीबद्दलचे मत बदलवता येते, घडवता येते आणि बिघडवता सुद्धा येते. जवळपास सर्वच देशांचे राजकारणी एखाद्या गोष्टीबद्दल जनमत तयार करण्यासाठी, देशातील लोकांचे मन आपल्या बाजूने वळवण्यासाठी व विरोधी पक्षाच्या विरुद्ध जनमत तयार करण्यासाठी या डाटाचा वापर करतात .हे सर्व पुन्हा आपण एका उदाहरणाद्वारे समजून घेऊ. फेसबुकवरील सर्व लोकांचा पब्लिक असणारा डाटा म्हणजे त्यांचे पोस्ट कमेंट्स शेअर्स विकत घेता येतात .तर ही सर्व माहिती राजरोसपणे विकत घेऊन या डाटाचा अॅनालिसिस केला जातो. या प्रक्रियेला बिग डाटा अॅनालिसिस असे म्हणतात. या अॅनालिसिस मधून विविध मुद्दय़ांवर आताचे जनमत कसे आहे हे तपासता येते. शिवाय आपले वय, राहण्याचे ठिकाण, लिंग, धर्म व इतर माहिती मिळत असल्याने हे अॅनॅलिसिस व्यक्तीनुसार, जेंडर नुसार, वयोमानानुसार, रिजन नुसार करता येते. म्हणजेच एखाद्या वयोगटात किंवा एखाद्या गावात किंवा स्त्री पुरुषांमध्ये नक्की कोणता मुद्दा चर्चिला जात आहे? एखाद्या सरकारी निर्णयांबद्दल या वयोगटातल्या व्यक्तींचे साधारणपणे मत काय आहे? एखाद्या गावातील व्यक्तीला सगळ्यात जास्त भेडसावणारी समस्या कोणती? असे विविध निष्कर्ष ही या माहितीच्या प्रुथ्थकरणाद्वारे काढता येतात .त्यानंतर या निष्कर्षांवर आधारित प्रचाराची धोरणे ठरवली जातात, त्यानुसार टार्गेटेड मार्केटिंग केले जाते. म्हणजे तरुणाईला जे मुद्दे जवळचे वाटतात त्याच मुद्द्यांवरील एखाद्या पक्षाची, व्यक्तींची मते त्यांच्यापर्यंत पोहोचतील अशी व्यवस्था केली जाते. त्यामुळे एखादी व्यक्ती, पक्ष, संघटना याबद्दल त्या व्यक्तीचे पॉझिटिव्ह मत तयार होण्यास मदत होते .किंबहुना एखाद्या मुद्द्यांबद्दल संपूर्ण समाजाचे मेंटल कंडीशनिंग करण्याची ताकद आता या मीडियात आलेली आहे .शिवाय या माध्यमांमुळे व आपल्या डेटामुळे समाजात घडणारे सूक्ष्मातील सूक्ष्म बदल, अंडरकरंट्स हे सतत व सहज निर्णयकर्त्यांना समजतात

ही सर्व प्रोसेस गेली काही वर्षे सर्व प्रमुख मुद्द्यांसाठी व निवडणुकांसाठी जगातल्या महत्त्वाच्या देशात वापरली जात आहे. अमेरिकेत डोनाल्ड ट्रम्प यांनी गेल्या निवडणुकीत या टूलचा प्रकर्षाने वापर केला. त्यांनी सर्व अमेरिकेचा डाटा अॅनालिसिस करून लिंग, धर्म, वयोगट, राहण्याचे ठिकाण, सामाजिक स्तर, आर्थिक स्तर अशी वेगवेगळी वर्गवारी केली. त्यानुसार जवळपास तीन लाख वेगवेगळे मेसेज तयार केले व प्रत्येक वर्गाला जे मुद्दे आवडतील तेवढेच मुद्दे त्यांच्यापर्यंत पोहोचवुन प्रचार केला. ज्या लोकांना जी धोरणे आवडतील अशीच धोरणे त्यांना सांगितली .यामुळे डोनाल्ड ट्रम्प यांचा विजय सुकर झाला. इंग्लंडमध्ये ब्रेक्झिटच्या जनमतावेळी सुद्धा या डाटाचा वापर करण्यात आला. माहिती नीट वापरून जनमत पालटवले गेले .भारतीय निवडणुकांमध्ये देखील या डाटाचा वापर करण्यात आला व येतो. इतकेच काय, साध्या महापालिकांच्या निवडणुकीत सुद्धा आता डाटा अॅनालिसिस चा वापर केला जातो .काही समाजकंटक सुद्धा लोकांच्या भावना भडकवण्यासाठी अशांतता निर्माण करण्यासाठी हा डाटा विकत घेऊन त्याचा वापर करतात.

या सगळ्या पार्श्वभूमीवर प्रश्न सापडतो की आपण नक्की काय करायचे? खासगीपणा नक्की कुठवर हवा? डाटा नक्की कोणाला द्यायचा आणि कोणाला नाही? आपला आधार कार्डचा डाटा सरकारला मिळू नये, विविध योजनांसाठी तो वापरला जाऊ नये यासाठी सर्वोच्च न्यायालयाने निर्णय दिला आणि त्याचे आपण स्वागत केलं. पण त्याच वेळी त्रयस्थ कंपन्यांकडे, परदेशी कंपन्यांकडे मात्र आपला डाटा आपण राजरोसपणे स्वताच देता आहोत. मग नक्की आपला विश्वास सगळ्यात जास्त कोणावर आहे ? आपल्या सरकारवर, का आपल्याला माहित नसलेल्या परदेशी कंपन्यांवर ?या सगळ्या प्रकारात नक्की देश विदेशांच्या सीमा तरी कुठवर आणून द्यायच्या ?देशाचे सार्वभौमत्व महत्त्वाचे की आपल्याला मिळणाऱ्या विविध प्रकारच्या सोयी? या सर्व बाबींवर निर्णय आता आपल्याला घ्यावाच लागेल. भारत सरकारने नुकतीच परदेशातील मोबाइल बनवणाऱ्या कंपन्यांना ते आपला डेटा घेत नाहीत ना याचे हमीपत्र द्यायला लावले व त्यानुसार बदल करायला लावले ते त्यासाठी .याशिवाय आपल्या देशातील यंत्रणासुद्धा आपल्यावर नजर ठेवण्यासाठी, हेरगिरी करण्यासाठी हा डेटा वापरत नाही ना याची खात्री आपण केली पाहिजे. शक्य झाले तर असा डाटा वापरला जाऊ नये यासाठी एक मोठा दबावगट तयार केला पाहिजे. या संदर्भात अमेरिकेतील जेनिफर गिमिक हिचे काम, व तीचे टेडवरील भाषण मुळापासून समजून घेण्याजोगे आहे .शेवटी कोणताही समाज हा परस्पर विश्वासावर चालतो. आता जेव्हा काहीच खाजगी उरले नाही तेव्हा एकमेकांमधील, सरकार व आपण मधील, वेगवेळ्या व्यवस्था व आपण मध्ये सुसंवाद राखणे, अविश्वास दूर करणे ही काळाची गरज बनली आहे .शिवाय विविध माध्यमांवर, आपल्या मोबाइलमध्ये, आपल्या संगणकावर एखादी गोष्ट शेअर करण्याआधी ,वापरण्याआधी, सेव करण्याआधी दोनदा विचार करणे गरजेचे आहे. आपण जी कृती करत आहोत त्यातून आपणास धोकादायक असे काही घडणार नाही ना? असा क्षणभर विचार करणे सर्वांसाठीच फायद्याचे ठरू शकते किंबहुना आपली सज्जता व सतर्कता हाच आपल्या डाटाचा गैरवापर रोखण्यासाठीचा प्रमुख उपाय आहे. या संदर्भात जॉन हेवन्स या शास्त्रज्ञाने मांडलेली कॉन्शियस डाटा शेअरिंग ही संकल्पना देखील विचार करण्याजोगी आहे. या संकल्पनेचा एकूण गाभा असा आहे कि या सर्व कंपन्या, शासन यांना आपण आपला डाटा घेण्यापासून रोखू शकत नाही. असे असेल तर पळवाटेने त्यांनी तो मिळवण्याऐवजी आपण स्वतःहून, स्वखुशीने त्यांना आपला काही डेटा शेअर करावा. जेणे करून आपलं आपली नक्की कोणकोणती माहिती ते मिळवित आहेत याची जाणीव आपल्याला झालेली असेल. शिवाय हा डाटा ते त्यांच्या फायद्यासाठी वापरणार असल्याने त्याच्या बदल्यात त्या फायद्यातील काही हिस्सा किंवा स्वतःच्या व एकुणातच समाजाच्या भल्यासाठी काही गोष्टी या कंपन्यांकडून करवून घेणे गरजेचे आहे. ज्यामुळे विन विन सिच्युएशन तयार होईल . या सर्व प्रक्रियेला कायदेशीर चौकटीत देखील बसवता येईल.

भविष्यात इंटरनेट ऑफ थिंग्स आणि मशिन लर्निंग या दोन गोष्टी झपाटय़ाने वाढणार आहेत. इंटरनेट ऑफ थिंग्स मुळे विविध प्रकारचे सेन्सर वापरून अगदी छोटी छोटी माहिती देखील क्षणोक्षणी साठवता येणार आहे आणि मशीन लर्निंग वापरून या माहितीच्या आधारे क्षणार्धात निर्णय घेणे संगणकाला शक्य होणार आहे .यामुळे भविष्यात आपला श्वासोश्वास ते आपल्या फ्रिजमध्ये असणाऱ्या पाण्याच्या बाटल्यांची संख्या इथपर्यंतचा सर्व गोष्टी सतत ट्रॅक होणार आहेत .या पार्श्वभूमीवर एकुणातच आपला डाटा, त्याची सिक्युरिटी व त्याचा होणारा वापर याबद्दल आपण सिरीयसली विचार केला पाहिजे. येणारे जग हे डाटाचे जग आहे व त्याचे निर्माते आपण आहोत याचे भान आपण सतत ठेवले पाहिजे. ते ठेवल्यास या डाटाचा आपल्याला आपल्या उज्ज्वल भविष्यासाठी वापर करता येईल.

लेट्स बी रॅशनल विथ सोशल मीडिया

प्रिय सचिन आणि बिनी बन्सल,

नमस्कार! आज आपण ज्या गोष्टीबद्दल बोलणार आहोत ती खरतरं आपल्या सर्वांच्याच आयुष्यातील अगदी जवळची , सर्वात जास्त वापरली जाणारी पण तरीही जिच्याबद्दल आपली समज अतिशय अपुरी आहे अशी गोष्ट आहे. होय, मी सोशल मिडियाबद्द्ल बोलत आहे .जवळपास ९ वर्षांपुर्वी जेव्हा मी सोशल मिडिया पहिल्यांदा वापरायला लागलो, तेव्हा जणू मला माझा पुनर्जन्मच झाला असे वाटले होते. या संपुर्ण कालावधीत आधी फक्त युझर म्हणून माझा सोशल मीडियाशी संबध आला, त्यानंतरच्या काही वर्षात या माध्यमाचा खंदा समर्थक ,अभ्यासक आणि प्रचारक म्हणून माझे सोशल मीडियाशी घनिष्ट संबंध राहिले. हे सर्व घडत असताना एक गोष्ट मला प्रकर्षाने जाणवली. या माध्यमातील आपली प्रत्येक क्लिक ही एका मोठ्या, विश्वव्यापी घडामोडीचा एक घटक असते. बहुतांश वेळेला अशा घडामोडी या आपल्या नकळत घडत असतात आणि त्यामुळे , कळत नकळत आपण त्याचा एक भाग आहोत याची जाणिवच आपल्याला नसते. आज, आजुबाजुला घडणार्‍या सोशल मीडियाशी संबंधित अशाच काही घडामोडींची आपण चर्चा करुया. त्यामुळे आपल्याला " सोशल मीडिया" कडे अधिक समजुतदारपणाने/ जाणतेपणाने पाहता येईल.

तुम्ही हे पाहिले असेल की कित्येकदा इंजिनिअरींग ला असणारे काही धडपड करणारे तरुण इंटरनेट वर थोडा सर्च करुन,आजुबाजुला मिळणार्‍या काही गोष्टी जमवुन म्हणजे आजच्या प्रचलित भाषेत जुगाड करुन घरात बसुनच एखादा ड्रोन बनवतात. हा ड्रोन हा प्रकार आमिर खान च्या "थ्री इडियट्स" चित्रपटामुळे प्रसिद्ध झाला.ती मुले त्या ड्रोन मधुन एखादा व्हिडिओ शुट करतात आणि फेसबुकवर पब्लिश करतात.आपण काय करतो? तर तो व्हिडिओ पाहुन लाईक्स, कमेंटस आणि शेअरच्या माध्यमातुन त्यांच्यावर कौतुकाचा वर्षाव करतो. जगातील सगळ्यात भारी गोष्ट जणू काही त्यांनीच केली आहे, असे आपण त्याला भासवतो. त्याचवेळी , आपल्या इस्त्रो (अंतराळ विज्ञान संशोधन संस्था) ने सुध्दा" चांद्रयान" चा व्हिडिओ सोशल मिडियावर टाकलेला असतो. आपण त्यालाही लाईक करुन पुढे जातो. खरंतर आपल्याला याची जाणिव असते की चांद्रयान चे यश हे अंगणात ड्रोन बनवण्यापेक्षा कितितरी पट मोठे व खुप जास्त कौतुकास्पद आहे. पण , आपल्या या सोशल मिडियाकडे जितके मोठे यश , तितके मोठे कौतुक असे काही करायची सुविधाच मुळात नाही. आपण सोशल मिडियावर आपल्या भावना व्यक्त करु शकतो, पण त्या भावनांची इन्टेन्सिटी मात्र प्रसंगागणीक बदलता येत नाही.यामुळे एक गंमत होते , एखाद्याला जर एखादी छोटीशी गोष्ट करुन भरपुर प्रसिध्दी आणि नाव मिळत असेल तर तो त्याहुन मोठी, जास्त कष्टप्रद स्वप्न का बघेल? उगाच सर्व काही पणाला लाऊन एखादे भव्यदिव्य धाडस का करेल ? याचा परिणाम म्हणुन गेल्या काही वर्षात आपल्यातील अनेक लोक जणु काही सोशल मीडियावर लाईक्स व कमेंट्स मिळवण्यासाठीच आपले आयुष्य जगु लागले आहेत. याहुन धोकादायक गोष्ट अशी की ते स्वतःच्या यशापयशाचे मोजमाप या सोशल मीडियावरुन करु लागले आहेत. मला हे १००% मान्य आहे की सोशल मीडियामुळे असंख्य नव्या लोकांना विविध प्रकारची संधी मिळाली, विशेषतः ग्रामीण भागातील इतर संधी नसलेले लोक आपली गुणवत्ता सिध्द करु लागले. आपली पार्श्वभुमी , गाव इ. गोष्टी टॅलेंटच्या मध्ये येणे बंद झाले. पण ही शंका मनात उरते की ,हे सर्व घडत असताना कौतुकाचा ओव्हरडोस देऊन आपण सुमारांचे उदात्तीकरण तर करत नाही आहोत ना? आजकाल सर्वच क्षेत्रात जी सुमारांची सद्दी आली आहे, त्याला आपण कारण बनत नाही आहोत ना? एखाद्याकडे जर का चंद्रावर जायची क्षमता आहे, तर आपण त्याचे विचार फक्त ड्रोन उडवण्यावरच थांबवत आहोत का? असे एखाद्याचे मेंटल कंडिशनिंग (त्याचाही कळत-नकळत)पणे करणे आणि त्याची गुणवत्ता पुर्ण बहरु न देणे हे कितपत योग्य आहे? नवनव्या गोष्टी करणे, छोट्या छोट्या कल्पना आमलात आणणे हे ग्रेटच आहे. पण, या सोशल मीडियाच्या जगात अशा गोष्टींचे कौतुक करताना आपण "रॅशनल"असणे फार गरजेचे आहे, कारण कधीकधी एखाद्या व्यक्तीचे कमी कौतुक होणे हे अंतिमत:त्याच्या व समाजाच्या फायद्याचेच असते.

गेल्या काही वर्षात , सोशल मीडियावर विविध मुद्द्यांवर वाद घालणार्‍या, टोकाच्या भाषेत भांडणे करणार्‍या तरुणांची संख्या प्रचंड वेगाने वाढत आहे. आपल्या लाडक्या नेत्याबद्दल, धर्माबद्दल , राजकिय विचारांबद्दल, सामाजिक रुढींबद्दल ही मुले अत्यंत पोटतिडकीने लिहित असतात, समोरच्याचे मुद्दे सतत खोडुन काढत असतात. या सर्वांचीच अशी ठाम भावना आहे की हे जे सोशल मीडिया नावाचे नवे आणि सहज हाताशी आलेले शस्त्र त्यांना मिळालेले आहे, त्याने ते जग बदलु शकतील! पण , सत्य परिस्थिती अशी आहे की , की आपण हे युद्ध खेळतोय खरे, पण आपली रंणांगणाची निवडच चुकली आहे. " वी आर प्लेयिंग द बॅटल ऑन द राँग बॅटलफिल्ड". याचं कारण असे आहे की , फेसबुक, व्हॉट्सॅप असो वा ट्विटर, ही सगळी माध्यमे ही" रिअ‍ॅक्शनरी मीडिया" आहेत. इथे एखादी घटना घडली की क्षणार्धात त्यावर व्यक्त होणे महत्त्वाचे असते. त्यामुळे, या माध्यमांना सतत, अगदी रोजच्या रोज एक नवी स्टोरी, नवा हिरो लागतो. याऊलट , अख्य्ख्या समाजात जर एखादा छोटासा बदल घडवुन आणायचा असेल तर ती वर्षानुवर्षे चालणारी प्रोसेस आहे, एका रात्रीत ते कधीच शक्य होत नाही. मग, जिथे रोज नवा विषय, नवा मुद्दा लगतो , तिथे अशा दिर्घ टप्प्याच्या विषयावर भांडुन वेळ वा शक्ती वाया का घालवायची?आपले सुदैव असे की खास व्यवस्थेमध्ये बदल घडवला जावा याच हेतुने चालवली जाणारी काही सोशल मीडिया संकेतस्थळे आहेत. ही माध्यमे संख्येने कमी असली ,तरीही ती "रिस्पॉन्सिव्ह " आणि दखलपात्र आहेत." चेंज, ऑर्ग" हे त्यातले एक प्रमुख संकेतस्थळ. या पोर्टल वर असंख्य लोक त्यांना योग्य वाटणार्‍या सामाजिक बदलाबद्दल अपिल करत असतात, आणि तो मुद्दा मान्य असणारे लोक त्या मागणीला पाठिंबा देतात. शिवाय, त्यात स्वतःच्या मुद्द्यांची भर घालत जातात, ज्यायोगे एक दबावगट तयार होतो. आपल्या भारतात हे संकेतस्थळ फारसे प्रसिध्द नसले तरी जगभर काहीही गाजावजा न करता घडत असलेल्या असंख्य बदलांसाठी हा प्लॅटफॉर्म कारणीभुत ठरलेला आहे. जगातल्या काही देशात (उदा. ब्रिटन) तर, जर या माध्यमावर एखादी मागणी आली( याचिकेच्या स्वरुपात) आणि त्याला जर का साधारणतः १ लाख लोकांनी पाठिंबा दिला, तर तो विषय संसदेत मांडणे, त्यावर चर्चा करणे कायद्याने बंधनकारक आहे.भारतातही असा दिवस फार लांब नाही की जर एखाद्या मुद्यावर योग्य सोशल मिडिया प्लॅटफॉर्म्सवर बरिच साधक बाधक चर्चा आणि वादविवाद झाले असतील तर तो विषय कंप्लसरी संसदेत घ्यावा लागेल, कायदे बनवावे आणि बदलावे लागतील. आज आपल्याला हे सर्व घडवुन आणण्यासाठी रस्त्यावर उतरावे लागते, आंदोलने करावी लागतात. गेल्या २ वर्षात भारताने विशेषतः महाराष्ट्राने अशी अनेक आंदोलने पाहिली आहेत. या आंदोलनात जी ताकद आहे ती��� ताकद भविष्यात आपल्या एका क्लिक मध्ये असेल. रस्त्यावर उतरुन जो परिणाम आपण घडवु पाहत असतो, तो परिणाम नुसत्या एका क्लिक ने घडेल. फक्त, त्यासाठी आपल्याला ही आपली क्लिकची ताकद योग्य वेळी आणि योग्य ठिकाणी वापरण्याचे भान ठेवावे लागेल, तरच त्याची किंमत राहील.

आपण सारे स्वतः ला एक प्रश्न विचारु," आपल्याला व्हर्च्युअल फ्रेंड्स कीती आहेत?" ." व्हर्च्युअल" म्हणजे ज्यांना आपण आजपर्यंत एकदाही प्र्त्यक्षात भेटलेलो नाही ,फक्त सोशल मीडियाच्या मार्फतच आपली ज्यांच्याशी मैत्री व संवाद आहे असे आपले मित्र- मैत्रिण. ते नक्की किती आहेत? माझा असा अंदाज आहे की आपल्या सगळ्यांच्याच बाबतीत त्याची संख्या फार कमी असेल. माझा वैयक्तिक अनुभव सांगतो , दरवर्षी मला असे एकापेक्षा एक उत्तम व्हर्च्युअल मित्र मिळत गेले ,आणि तेव्हा त्यांच्यासोबत माझं खुप भारी मेतकुट सुद्धा जमायचे. पण, नंतर असे लक्षात आले की जसजसा काळ पुढे सरकत जायचा तसतशी या लोकांची आणि माझी अ‍ॅटॅचमेंट कमी व्हायची, त्याची जागा कोणा ना कोणा नव्या व्हर्च्युअल मित्राने घेतलेली असायची. याच्या बरोबर उलट असा प्रकार अनेकदा घडलेला आहे की, माझे सध्याचे खुप सारे घट्ट मित्र असे आहेत की ज्यांची व माझी ओळख सोशल मिडियावर झाली, पण, नंतर आम्ही प्रत्यक्षात भेटलो आणि मग भेटतच राहिलो. वर्षानुवर्षे या दुसर्‍या प्रकारातील सर्वांशी माझी ऑनलाईन व ऑफलाईन मैत्री फुलते आणि बहरतेच आहे. सांगायचा मुद्दा इतकाच की , आपण हे लक्षात ठेवायला हवे की, सोशल मीडिया हे फक्त एक माध्यम आहे. इथुन फक्त संवादाला सुरवात करता येते , पण अनुभव असा आहे की फक्त व्हर्च्युअल मैत्री टिकत नाही. त्यासाठी वैयक्तिक भेटीगाठी व्हाव्याच लागतात. आजकाल, माझ्या कित्येक मित्र मैत्रीणिंना असे वाटते की ते ट्विटरवर प्रेमात पडतील , स्काईप (व्हिडिओ कॉलिंगचे माध्यम)वर साखरपुडा करतील, लग्न फेसबुक लाईव्ह करतील आणि हनीमुन चे फोटो इन्स्टाग्रामवर (फक्त फोटो शेअर करता येणारी सोशल मीडिया साईट) टाकतील . माझे या सर्वांना एकच कळकळीचे सांगणे आहे की, थोडे जमीनीवर येऊया. हे सर्व वाटते तितके सोपे नाही!!!

तुम्ही कधी हा विचार केला आहे का, की तुमच्या फेसवुक वॉलवर कायम ठराविक लोकांच्या आणि ठराविक पेजच्याच पोस्ट का दिसतात? काही मित्र- मैत्रिणींच्या पोस्ट्स कधीच का दिसत नाहीत?कारण सोशल मीडिया हा काही खर्‍या जगाचा आरसा नाही. आणि याचे मुळ आहे ते "अल्गोरिदम्स" मध्ये. जगातला एकुण एक सोशल मीडिया हा या अल्गोरिद्म्स वर चालतो. आपल्याला आपल्या वॉल वर काय दिसले पाहिजे हे ठरवणारा संगणकीय प्रॉग्रॅम म्हणजे अल्गोरिदम. आणि या सर्व अल्गोरिद्म्स चा एकमेव निकष असतो तो म्हणजे तुम्हाला(युजरला) जे आवडते ते दाखवणे. आपलीच प्रत्येक क्लिक सतत ट्रॅक करुन तो अल्गोरिदम ठरवतो की नक्की आपल्याला काय आवडते आणि मग सतत त्याच प्रकारचे काही आपल्याला सतत दिसत राहील अशी व्यवस्था करतो याचा अर्थ इतकाच की जे विचार, व्यक्ती, गोष्टी तुम्हाला आवडतात, ज्यांना पाहुन तुम्हाला आनंद वाटतो तेच फक्त तुम्हाला दिसत राहते, जे तुम्हाला आवडणार नाही ते तुम्हाला दिसणारच नाही याची तजवीज केली जाते. या सर्व प्रकाराचे एका शब्दात वर्णन करायचे झाले तर त्याला" भयानक" हा एकच शब्द चपखल लागु होतो. याचे कारण असे की या अल्गोरिद्म्स मुळे एखाद्या घटनेची दुसरी बाजु आपल्याला कधी दिसतच नाही, त्यामुळे हळुहळु आपली मानसिकता अशी तयार होत जाते की एखाद्या घटनेला दुसरीही बाजु असते याचाच विसर आपल्याला पडतो. आणि हेच सुत्र आपण खर्‍या जगात लागु करु लागतो, आपण जे पाहतो तेच सत्य आहे असे वाटु लागते. खर्‍या जगातही सगळे आपल्याला आवडणारे, आपल्या बाजुचेच विचार करणारे लोक आहेत असे आपल्याला वाटु लागते. याचा अंतिमतः परिणाम असा होतो की आपण जास्तीत जास्त स्वकेंद्रित, एकांगी व असहिष्णु बनतो,साध्या साध्या मुद्द्यावर अतिसंवेदनशील बनतो. असा पोलराईज्ड समाज बनत जायची आपली प्रोसेस सध्या वेगात सुरु आहे. असहिष्णुता वाढली आहे असे आपल्याला आजकाल जे वाटते तो खरेतर या सोशल मीडियाचाच परिणाम. सध्या संपुर्ण जगात या अल्गोरिद्म्सचे बरेवाईट परिणाम आणि त्यावरील उपाय या बाबत मोठा उहापोह सुरु आहे. सर्वांनाच याची जाणीव आहे की सोशल मिडियाचा अल्गोरिदिम्स हा कायमच अविभाज्य घटक राहणार. त्यांच्याशिवाय फेसबुक, गुगल,ट्विटर चालुच शकत नाहीत. आपण इंग्रजीत "नेसेसरी ईव्हिल" हा जो शब्दपयोग वापरतो, तसे हे अल्गोरिद्म्स आहेत. त्यामुळे, याबाबत मला इतकाच एक बदल सुचवावा वाटतो की, अल्गोरिद्म्स राहुदेतच, पण तो एखाद्या गोष्टीत वापरला जावा का नको याचा अंतिम निर्णय घेण्याचा अधिकार हा मात्र वापरकर्त्याकडे (युजर) कडे ठेवला पाहिजे. थोडक्यात, वापरकर्ता हा कायम" सुपर अ‍ॅडमिन" असला पाहिजे. उदा. जर मी फेसबुकमध्ये असे पर्याय निवडला की मला अल्गोरिद्म्स नको तर मला माझ्या वॉल वर माझ्या सर्व ५००० मित्रांच्या सर्व पोस्ट्स कोणत्याही प्राध्यानक्रमाशिवाय क्रमवार दिसले पाहिजेत, व त्याला कोणतीही चाळणी लागता कामा नये. पण, जर मीच फेसबुकला अल्गोरिद्म्स वापरायची परवानगी दिली असेल तर त्याने काही निवडक लोकांच्या पोस्ट्स दाखवल्यास माझी काहीच हरकत नाही. याचा फायदा असा होईल की , माझ्या मनात सतत याची जाणिव असेल की मी जे पाहत आहे ते पुर्णसत्य नाही. मुळात म्हणजे, अल्गोरिदमिक फीड ही माझी निवड असेल, ते कोणी माझ्यावर लादलेले नसेल, जसे ते आत्ता लादले जाते. या छोट्याशा बदलाने( जो अगदी सहज शक्य आहे) सोशल मीडियामध्ये पारदर्शकता येऊ शकते. जी काळाची गरज आहे. नजिकच्या भविष्यात आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि मशिन लर्निंग या दोन गोष्टींची चलती असणार आहे. या दोन्हीचाही मुळ गाभा अल्गोरिद्म्स आहेत. त्यामुळे , येणार्‍या काळात मानव आणि यंत्र यांचे नाते हे कायम सुसंवादीच असायला हवे.

ह्या एवढ्या सगळ्या छाती दडपवणार्‍या गोष्टी सुरु असताना एक प्रश्न मनात येतो, की सोशल मीडियाच्या बाबतीत आपण भारतीय थोडे जास्तच कॅज्युअल आहोत का? आपण या सोशल मीडियामुळे होणारे सामजिक, राजकीय, आर्थिक परिणाम नीट अभ्यासले आहेत का? सोशल मीडिया व त्याचे आपल्यावरचे परिणाम यावर आपल्याकडे किती संशोधनपर पेपर प्रकाशित झाले आहेत? किती लोकांनी पी एच डी केलेली आहे? आज सोशल मीडियाने भारतात येऊन जवळपास एक दशक लोटलं आहे, या कालावधीत तो सोशल मीडिया आपल्याला अंतर्बाह्य समजला आहे का? पुन्हा एका सोपे उदाहरण पाहु, गेल्या काही वर्षात ज्यांनी सोशल मीडियाचा प्रचंड वापर केला असे तीन प्रमुख नेते आहेत. बराक ओबामा, नरेंद्र मोदी आणि डोनाल्ड ट्रंप. या तिघांच्याही एकुण राजकारणावर आणि निवडणुक प्रचारात सोशल मीडियाचा मोठा प्रभाव होता आणि अजुनही आहे. म्हणुन मग गुगल स्कॉलर या संशोधनात्मक लिखाण शोधण्यासाठी वापरायच्या सर्च इंजिन वर जाउन" बराक ओबामा व सोशल मीडिया" असे सर्च केले तर मला शेकड्याने रिसर्च पेपर मिळाले, त्यानंतर लगेचच मग" नरेंद्र मोदी व सोशल मीडिया" असे सर्च केले तर हाताच्या बोटावर मोजण्याइतपतच पेपर व इतर साहित्य मिळाले. असे का बरे? आपण या दोहोंच्या अन्योन संबधाचा अभ्यासच केला नाही का? खरेतर सोशल मीडिया हे माध्यम तुलनेने नवे आहे, आताच त्या माध्यमाला योग्य दिशा द्यायची खरी वेळ आहे, समाजमन घडवण्यासाठी हा परफेक्ट कालावधी आहे. मात्र त्यासाठी आपल्या पीढीने या विषयाचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करायला हवा, सर्व पैलु समजुन घ्यायला हवेत. या विषयाला वाहिलेली रिसर्च सेंटर्स सुरु व्हायला हवीत. शाळा, कॉलेजेसच्या अभ्यासक्रमात हा विषय समाविष्ट व्हायला हवा. असे झाले तर आणि तरच आपली आणि येणारी पिढी ही सोशल मीडिया जास्त " सेन्सिबली" वापरेल.

ही सर्व चर्चा करताना सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा आहे तो म्हणजे" डाटा". आपण जे काही सोशल मीडियावर वावरतो त्याचा एकच अर्थ असतो तो म्हणजे आपण"डाटा" तयार करतो आणि तीचा वापर ही करतो. पण, धक्कादायक गोष्ट अशी आहे की या डाटाचे निर्माते आपण असलो तरी त्याची मालकी आपली नाही. हा डाटा हा या सोशल मीडिया कंपन्यांच्या मालकीचा आहे आणि त्यातली धोकादायक बाब अशी की त्यावर बहुतांश वेळेला भारतीय कायदे ही लागु होत नाहीत. कारण तो डाटा भारतात नाही. खरतर हे आता सर्वत्र मान्य आहे की" डाटा ईज न्यु ऑइल" . २० व्या शतकात खनिज तेलाला जी किंमत होती ती २१ व्या शतकात"डाटा" ला असणार आहे. ज्याच्याकडे डाटा असेल तो जगावर राज्य करेल. तर मग आता परिस्थिती अशी आहे की , ऑइल बनवणारे आपण आहोत पण त्याची मालकी आपल्याकडे नाही. हे टाळण्यासाठी आता आपल्याला गरज आहे ती एका" राष्ट्रीय सोशल मीडिया/ नेटवर्क" ची. एक असे नेटवर्क जे भारतात निर्माण झाले आहे, भारतातच वापरले जाते आणि भारतीय कायद्याच्या अधिपत्याखाली येते. असे झाले तरच या माध्यमाची शुचिर्भुतता राखता येईल, नाहीतर फेक न्युज व इतर गोष्टींच्या गदारोळात विचारस्वातंत्र्य आणि" नो सेन्सॉरशिप" या सोशल मीडियाच्या मुख्य तत्त्वांनाच हरताळ फासला जायला वेळ लागणार नाही. मला याची पुर्ण जाणिव आहे की" राष्ट्रीय सोशल मीडिया" हा काही एका रात्रीत तयार करता येणार नाही, आणि ही संकल्पना प्रत्यक्षात येणे खुप अवघड गोष्ट आहे. पण, तोपर्यंत आपण निदान सध्याच्या मीडियाच्या स्वदेशीकरणासाठी प्रयत्न करु शकतो. या सर्व कंपन्याना त्यांचे सर्व्हर भारतात ठेवायला लावणे हा त्यामधला एक मोठा टप्पा असु शकतो. हा डाटा एकदा भारतीय कायद्याच्या आवाक्यात आला की त्याची नियमाची चौकट तयार करणे सोपे जाईल. हा विचार अजिबात वावगा नाही आणि असा विचार करणारे आपण काही पहिले नाही. जर्मनीने नुकताच याच धर्तीवरचा एक कायदा मंजुर केला आहे. युरोपीय देशातील डाटा हा त्याच देशात राहिला पाहिजे असे सांगणारा" युरोपियन युनियन डाटा हार्बर" आधीपासुनच अस्तित्वात आहे. कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया हे देशही स्वत: चे डाटा धोरण बनवण्याच्या मार्गावर आहेत. चीनमध्ये तर पहिल्यापासुनच त्यांचे स्वतःचे सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म्स आहेत. एकूणात काय तर, जगातल्या प्रत्येक देशाला आता त्यांच्या डाटाची किंमत कळु लागली आहे, भारताचे काय ?

थोडक्यात काय तर , सोशल मीडिया आपल्या भविष्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे यात काही शंकाच नाही. फक्त, हा सोशल मीडिया जर आपले जगणे समृद्ध करण्यासाठी वापरायचा असेल तर आपल्याला "रॅशनल" आणि शक्य तितका "नॅशनल" सोशल मीडिया उभा करायची गरज आहे. चांगली गोष्ट अशी आहे की एक सोपे तत्त्व पाळले तर ते सहज शक्य आहे. ते तत्त्व म्हणजे " थिंक ट्वाईस". या माध्यमातील प्रत्येक क्लिक करण्याआधी आपण दोनदा विचार केला पाहिजे, क्षणभर थांबले पाहिजे., असे केले तर त्याचे फार चांगले आणि दुरगामी परिणाम होतील. कारण या सोशल मीडियाच्या जगात आपली प्रत्येक , अगदी एक अन एक क्लिक ही खुप महत्त्वाची आहे!!!

धन्यवाद!!

उद्याचा सोशल मिडिया कसा असेल?

गेल्या काही वर्षात आपल्या जगण्यावर सर्वात जास्त प्रभाव टाकणारी गोष्ट कोणती? असा विचार केल्यास नि:संशय पणे" सोशल मिडिया" असे सांगता येईल. अवघ्या दहा वर्षात हे माध्यम आले, सार्वत्रिक झाले, सतत बदलत राहिले व समाजाला ही बदलवत राहिले.या माध्यमाचा एकुणच वेग हा चक्रावुन टाकणारा होता व आहे. अशावेळी भविष्यात हे माध्यम काय वळणे घेईल व त्याचा आपल्यावर काय परिणाम होऊ शकेल याचा आदमास बांधणे गरजेचे आहे. हे सर्वच अंदाज बरोबर येतील अशातला भाग नाही. पण, भविष्यात निदान कोणत्या दिशेला हे माध्यम जाईल इतके समजले तरी त्याच्या संभावित परिणामांसाठी तयारी करणे व समाजमन घडवणे सोपे जाऊ शकते.

सोशल मिडियाचे भविष्य वर्तवण्यासाठी त्याच्या वर्तमानात व इतिहासात डोकावले पाहिजे. तसे केले तर एकच समान धागा सापडतो तो म्हणजे" बदल". सोशल मिडियाचे जे काही प्लॅटफॉर्म्स आज यशस्वी झाले आहेत त्या सर्वांचा मसावि काढायचे ठरवले तर लक्षात येते की सतत बदलत राहणे हीच त्यांची ताकद आणि मर्यादा दोन्ही राहिलेले आहे. आपण फेसबुकचेच उदाहरण घेऊ ना.गेली जवळपास आठ वर्षे आपण भारतीय फेसबुक वापरत आलेलो आहोत. पण या कालावधीत फेसबुक इतके बदलले की आता फक्त वरचे नाव तेच राहिले आहे व आतले सगळे पुर्णतः बदलले आहे. फेसबुकच्या सुरवातीला आपण नोट्स लिहायचो, व्हिडिओ नव्हतेच, टाईमलाईन अशी संकल्पना नव्हती, फक्त लाईकचे एकच बटन होते. तिथेपासुन ते आजपर्यंत म्हणजे जिथे व्हिडिओ हा फेसबुकचा गाभा झालेला आहे, लाईक च्या ऐवजी रीअ‍ॅक्शन आल्या आहेत, रोजच्या आठवणी आल्या आहेत असा हा पुर्ण ३६० अंशातला बदल झालेला आहे. नीट आठवुन पाहिले तर लक्षात येईल की जवळपास दर महिन्याला फेसबुक ने स्वतः ला बदलले आहे. तीच गोष्ट" व्हॉट्सॅप" बद्दल सांगता येईल. बदल न केल्याने ऑर्कुट इतिहासजमा झाले तर बदलाची योग्य गती न राखल्याने'ट्विटर" वरील प्रतिसाद मंदावला आहे. त्यामुळे," सतत बदलत राहणे" हाच धागा पकडुन या माध्यमांच्या भविष्याची दिशा शोधावी लागेल.

ताज्या आकडेवारीनुसार फेसबुकवर आज भारतात साधारणत: २४ कोटी लोक आहेत. इंटरनेट वापरु शकतील अशी भारताची लोकसंख्या आदमासे ८०८५ कोटीच्या घरात आहे( वय वर्षे १३ ते ७० या वयोगटातील लोक). म्हणजे एकुण लोकसंख्येच्या फक्त २५% लोकसंख्या सध्या हे माध्यम वापरते. येत्या काही वर्षात अजुन जवळपास २० एक कोटी भारतीय या माध्यमांवर येतील असा अंदाज आहे. अत्यंत स्वस्त किंमतीत उपलब्ध झालेले स्मार्ट फोन,"जिओ" व इतर कंपन्यांमुळे कवडीमोल दराने मिळणारा मोबाईल डाटा, सरकारी दबावामुळे व मार्केटच्या गरजेमुळे विविध भारतीय भाषात उपलब्ध होणारे फोन व त्यावरील अ‍ॅप अशी विविध कारणे यामागे आहेत. पण या रेट्यामुळेफेसबुक वरील गर्दी वाढेल आणि या माध्यमाचा चेहराच पुर्णतः बदलेल. आता जे बहुतांशी क्लासचे व थोडेफार मासचे माध्यम मानले जाते ते संपुर्णपणे मासचे माध्यम म्हणुन उदयाला येईल. आपल्या समाजात जे जे काही बहुबिध स्तर आणि आंतर्विरोध दिसतात ते सारेच या सोशल मिडियावर दिसु लागतील, किंबहुना ते एव्हाना जाणवतील अशा पद्धतीने दिसु लागलेले आहेत. याचे दोन परिणाम होऊ शकतात. पहिला परिणाम असा कीबहुतांशी लोक हे माध्यम संवादासाठी वापरायच्या ऐवजी फक्त स्वतः बद्दल माहिती देण्यासाठी वापरु लागतील. लोकांना सांगाव्या अशा एक्टिव्हिटिजचे लॉगबुक एवढेच फेसबुक चे स्वरुप उरेल. वैयक्तिक माझ्या स्वतःच्या बाबतीत मला हाच अनुभव आला आहे. माझ्याही नकळत मी या माध्यमावर संवाद साधणे, वाद घालणे कमी केले आहे. फक्त लोकांना माहिती देणे { पब्लिक ब्रॉडकास्टिंग} इतकाच उद्देश माझा या माध्यमापुरता राहिलेला आहे. शिवाय फेसबुक हे आता पुर्णतः व्यावसायिक माध्यम झाल्याने जाहिरातींसाठी व मानसिकता घडवण्यासाठीच त्याचा जास्तीत जास्त वापर होईल. अशावेळी साहजिकच लोक संवादासाठी नवीन माध्यमाचा शोध घेऊ लागतील. व्हॉट्सअ‍ॅप च्या बाबतीत सुद्ध्हा असाच प्रकार घडु लागला आहे. भरमसाठ गृप आणि सर्वच लोक यामुळे त्या माध्यमाचाही संवादासाठी वापर होत नाहीच. त्यामु़ळे, या दोघांनाही मिळुन एखादा कॉमन पर्याय कदाचित उभा राहु शकतो.दुसरा परिणाम म्हणजे प्रत्येक समाजात ज्यांना मास सोबत राहायचे नाही व सतत नवीन नवीन काही ट्राय करायचे आहे असा एक वर्ग असतो. ज्यांना आम्ही टेक्निकल भाषेत" अर्ली अ‍ॅडाप्ट्र्स" असे म्हणतो. हे लोक गेले काही वर्ष पर्यायी माध्यमाचा शोध घेऊ लागले आहेतच. त्यातुन, त्या त्या विषयाला वाहिलेले क्लोज ग्रुप आणि डेडिकेटेड सोशल मिडिया समोर येऊ शकतात. क्वोरा, पिन्ट्रेरेस्ट, चेंज .ऑर्ग ही त्याचीच काही उदाहरणे आहेत असे मानायला हरकत नाही. म्हणजेच काय तर एक किंवा दोन सार्वत्रिक सोशल मिडिया ऐवजी छोटे छोटे असंख्य सोशल मीडिया असे स्वरुप कदाचित भविष्यात पाहायला मिळु शकते.

या सर्व बदलांबाबत विचार करताना सध्याचा व येणारा काळ मोबाईल फर्स्ट असणार आहे हे लक्षात ठेवावे लागेल. आजही बृयाचशा ठिकाणी विशेषतः निमशहरी व ग्रामीण भागात कंपुटर्स व ब्रॉडबँड पोहोचलेले नाही आहेत. पण मोबाईल व वायरलेस ईंटरनेट पोहोचलेले आहे. त्यामुळे मासेस चा विचार करताना मोबाईल हेच प्रमुख साधन म्हणुन विचार करावा लागेल. मोबाईलची एकुण क्षमता मर्यादित आहे, ज्या प्रमाणात विविध अ‍ॅप व ऑप्शन उपलब्ध होत आहेत त्या प्रमाणातही क्षमता मात्र वाढत नाही आहे. त्यामुळे भविष्यात आपल्या हँडसेट मध्ये काही ठराविकच अ‍ॅप्लिकेशन एका मोठ्या वर्गाला ठेवता येणार आहेत. अशावेळी एका कामासाठी एक अ‍ॅप्लिकेशन असे न करता खुप सारी कामे करणारे एक अ‍ॅप्लिकेशन ठेवण्याकडे लोकांचा कल असु शकतो. म्हणजे आता जी कामे २० एक अ‍ॅप्लिकेशन मिळुन करतात ती नजिकच्या भविष्यात फक्त ३४ अ‍ॅप्लिकेशन च करतील. याच बदलाची धास्ती घेऊन व्हॉट्सॅप ने आपल्या अ‍ॅप मध्ये पेमे़ट ट्रान्सफरची सोय आणली आहे तरपेटीएम आपल्या अ‍ॅपमध्ये चॅटिग ची सोय आणत आहे. जेणेकरुन आता पैसे पाठवणे व संवाद साधणे अशा दोन कामांसाठी दोन अ‍ॅप ठेवावी लागतात त्याऐवजी या दोहोंपैकी कोणतेही एक अ‍ॅप वापरल्यास ती कामे होऊन जातील.

गेल्या काही दिवसात फेसबुक वरुन थेट खरेदी करता येऊ लागली आहे तर गुगल वरुन थेट सिनेमाची तिकिटे बुक करता येऊ लागली आहेत. एकुणात काय तर सर्च + सोशल मिडिया + कॉमर्स असे इंटिग्रेटेड प्लॅट्फोर्म येत्या २- ३ वर्षात तयार होतील. ज्याला कार्पोरेट भाषेत" मार्केट कन्सोलिडेशन" म्हणतात त्या फेज मध्ये भारतातील सोशल नेटवर्क पोहोचले आहेत असे म्हणायला हरकत नाही. या ट्रेंडमुळे एकाच वेळी ९०% लोकांना वापरायसाठी ४ च अ‍ॅप/ प्लॅटफॉर्म्स तर उरलेल्या १०% लोकांसाठी वर सांगितल्याप्रमाणे विविध छोटे छोटे सोशल मिडिया अशी एक युनिक परिस्थिती तयार व्हायची शक्यता आहे.मोबाईल फर्स्ट मुळे अजुन एक गोष्ट घडेल ती म्हणजे भारतीय भाषांना सोशल मिडियावर बळकटी येईल. नोव्हेंबर २०१६ मध्ये भारत सरकारने सर्व मोबाईल कंपन्यांना त्यांच्या नवीन मोबाईल मध्ये भारतीय भाषांची सोय असणे बंधनकारक केले आहे. या बंधनामुळे सर्वच कंपन्या अगदी सहजतेने भारतीय भाषात टायपिंग कसे करता येईल यावर काम करु लागल्या आहेत. युनिकोड सारख्या प्रणालीचा प्रसार झाल्याने फोनेटिक पध्दतीने( जसे बोलतो तसे) मराठी वा ईतर भारतीय भाषा वापरणे सहजसोपे झाले आहे. आजकाल बहुतेकांच्या मोबाईलमध्ये गुगल इनपुट किबोर्ड आहे ज्याद्वारे लोक सहजासहजी व्हॉट्सॅप वर मराठी टायपिंग करतात. या बदलामु़ळे फक्त ईंग्रजीची अडचण असल्यामु़ळे सोशल मिडीयाचा भाग न बनलेला एक मोठा वर्ग या प्रवाहात सामिल होईल. त्यामूळे सर्वच प्रमुख अ‍ॅपना या भारतीय भाषांसाठी आपली रचना बदलुन घ्यावी लागेल , त्यांना सामावुन घ्यावे लागेल. त्याचसोबत फक्त या भाषांत असलेलेलप्रादेशिक सोशल मिडियाही जोमाने वाढु लागतील.

प्रमुख सोशल माध्यमांवर एकाचवेळी इंग्रजी, हिंदी व शिवाय त्या त्या व्यक्तीची प्रादेशिक भाषा यातील कंटेटचा भडिमार कित्येकांना सहन होणार नाही व ते फक्त प्रादेशिक भाषेपुरते मर्यदित असणार्‍या संवादाला कदाचित प्राधान्य देतील. मराठीमध्ये मायबोली, मिसळपाव आदि साईट्सनी हा प्रकार आधीच यशस्वी केला आहे व गेल्या काही महिन्यात अशा प्लॅटफॉर्ममध्ये भरमसाठ वेगात वाढ होती आहे ही या बदलाचीच लक्षणे आहेत.

या सर्व पार्श्वभुमीवर भविष्यातला एखादा नवा सोशल मिडिया कसा असेल असा विचार केल्यास काही इंट्रेस्टिंग शक्यता समोर दिसतात. त्यातली एक सर्वात महत्त्वाची व प्रत्यक्षात येऊ शकेल असे वाटणारे सोशल मिडियाचे व्हर्जन म्हणजे" इमोशन बेस्ड सोशल मिडीया". या माध्यमात लोक अगदी कमी लोकांशी म्हणजे साधारणतः ७ ते १० लोकांशी कनेकेटेड असतील पण या १० लोकांशी ते अत्यंत इन्टेन्सली संवाद साधतील. यामध्ये कदाचित ८० ते ९० % भाग हा व्हिडिओच्या माध्यमातुन असेल जेणेकरुन ते आपल्या भावना जास्त योग्य पद्धतीने समोरच्या पर्यंत पोहोचवु शकतील. या विचाराला बळकटी यामुळे मिळते की आताच्या माध्यमांवर जे आपले मित्र आहेत ते खर्‍या अर्थाने मित्र नसुन फक्त कनेक्शन्स आहेत. आपण अगदी जागतिक पराक्रम केला तरी आपल्या ५००० मित्रांपैकी फक्त २००-३०० जणच त्यावर रीअ‍ॅक्ट होतात. याचाच अर्थ असा की फक्त तेवढ्याच लोकांना आपल्या आयुष्यात खराखुरा रस असतो. शिवाय त्यातला कशाबशा५०१०० जणांशी आपला नियमित संवाद असतो.मग अशावेळी सर्व गावाला काही सांगत बसायच्या ऐवजी आपल्या जवळच्याच काही माणसांशी शेअरींग का करु नये? असा विचार बळकटी धरु शकतो.

"थेअरी ऑफ सेव्हन फ्रेंडस" ही एक प्रसिद्ध थेअरी आहे ज्याचा मतितार्थ असा आहे की एखाद्या माणसाला फक्त सातच असे मित्र असतात की ज्यांच्याशी तो अत्यंत जवळुन कनेक्टेड असतो, कोणत्याही मुखवट्याशिवाय तो त्यांच्यासोबत वावरु शकतो. आज अशा ७ मित्रांशी कम्युनिकेट करायला कोणते माध्यमच अस्तित्वात नाही, असे माध्यम येणे ही त्यामुळे नैसर्गिक घटना वाटते. या आढाख्याला अजुन एक पार्श्वभुमी अशी आहे की सध्याचा माध्यमांमध्ये आपल्या भावनांची इन्टेन्सिटी बदलायची सोय नाही. म्हणजे आपण फेसबुक वर चिडलो आहे हे लिहु शकतो पण नक्की किती चिडलो आहे हे सांगायची सोय नाही." फिलिंग अँग्री" मध्ये समोरचा क्लासेस ग्लास फोडण्याइतपत राग आहे की फक्त २ मिनिटे चिडुन विसरण्याइतका राग आहे हे समजु शकत नाही.

कमी लोकांशी कनेक्टेड माध्यम असेल तर ही इंन्टेन्सिटी बदलायची सोय सहज करता येणे शक्य आहे शिवाय याला व्हिडिओची जोड मिळु शकते. जवळ जवळ वर्षभरापुर्वी पर्यंत अखंड व्हिडिओ दाखवणे हे जवळपास अशक्य होते पण सध्या ४जी मुळे लाइव्ह स्ट्रिमिंग हे सहज शक्य व चांगल्या दर्जाचे झालेले आहे. त्यामुळे या अशा इन्टेन्स माध्यमांवर आपल्या भावना सतत व्हिडिओ द्वारे प्रसारित करणे ही सहज शक्य असणारी गोष्ट आहे. संवादाचे दोन प्रमुख प्रकार असतात"माणसांचा माणसांशी संवाद" आणि" माणसांचा मशिनशी संवाद". इंटरनेट ऑफ थिंग्स, आर्टिफिशाल इंटेलिजन्स अशी नावे तुम्ही ऐकली असतील, या सगळ्या भविष्यवेधी बदलामुळे घडतय काय की माणसांचा मशिनशी संवाद प्रचंड वाढलाय. म्हणजे जेव्हा तुम्ही' हॅप्टिक" अ‍ॅप वरुन तिकिट बुक करायला सांगता तेव्हा तुम्ही मशिनशी बोलत असता. जेव्हा तुम्ही सिरी किंवा गुगल असिस्टंट शी बोलता तेव्हाही तुम्ही रोबो शी/ आर्टिफिशिअल इंटेलिजंट तंत्रज्ञानाशी बोलत असता. भविष्यात तर आय ओ टी मुळे तुम्ही तुमच्या फ्रिजशी बोलाल, वॉशिंग मशिन शी बोलाल पण माणसांशी बोलायला वेळ मिळणार नाही. माणसाचा माणसाशी संवाद ही आपली एक प्रमुख गरज आहे कारण यंत्राशी बोलताना भावना नसतात पण माणसांशी बोलताना भावना असतात. त्यामुळे अशा भावनिक संवादासाठी सुध्धा इंटरनेट आणि सोशल मिडिया लागणार आहे." ईंटरनेट ऑफ इमोशन्स" अर्थात भावनांवर आधारीत ईंटरनेट हा भविष्यातला एक मह्त्वाचा टप्पा असु शकतो.

हे सर्व बदल सुकर करायला" ऑगमेंटेड रिअ‍ॅलिटी" , व्हर्च्युअल रीअ‍ॅलिटी , इंटरनेट ऑफ ईमोशन्स असे नवीन तंत्रज्ञानातील बदल महत्वाचे ठरणार आहेत." पोकेमॉन गो" या खेळामुळे ऑगमेंटेड रीअ‍ॅलिटी हा प्रकार कित्येकांना माहित झाला असेल. त्यावेळी फक्त काही हाय क्लास मोबाईल मध्येच उपलब्द असणारा हा प्रकार आता अगदी ३०० रुपयात मिळणारे एक एक्स्टेंन्शेन विकत घेऊन कोणत्याही मोबाईलवर वापरता येतो. या तंत्रज्ञानाद्वारे आपण एखाद्याच्या घरी जाऊन आल्याचे फिलिंग आपल्याच घरी बसल्या बसल्या सुद्ध्हा मिळु शकते. ही सर्व माध्यमे आता भारतात जरी बाल्यावस्थेत असली तरी हळु हळु सोशल मिडियामध्ये त्यांचा चंचुप्रवेश झालेला आहे. इंटरनेट ऑफ थिंग्स मुळे आपली प्रत्येक गोष्ट म्हणजे अगदी हृदयाच्या ठोक्यांपसुनते घरात किती दुध शिल्लक आहे ते सर्व मोजता येणार आहे. या सर्व माहितीच्या साठ्यामुळे आपला डिजिटल वावर हा जास्त समृद्ध होणार आहे एवढे नक्की!! अशावेळी धोक्याची घंटा वाजत आहेती फक्त" आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स"

अर्थात कृत्रिम बुध्दीमत्ता या तंत्रज्ञानाबद्द्ल. आपलेच" ए आय रोबोट्स" स्वतःच्या वेगळ्याच भाषेत बोलु लागल्याने व मानवाच्या आवाक्यात न उरल्याने फेसबुक ला ते नष्ट करावे लागल्याची बातमी नुकतीच तुम्ही वाचली असेल. हा खरेतर एक खुप मोठा ईशारा आहे. एखाद्या वस्तुला किती कृत्रिम बुद्धिमत्ता द्यायची याचा निर्णय हा कायम मानवाने घेणे आवश्यक आहे. अन्यथा ते ब्रम्हराक्षस बनुन आपल्याच मानगुटीवर बनु शकतात. सध्या जिथे तिथे ए आय वापरायचे फॅड आलेले आहे. पण, त्याच्यासोबत येणारा धोकाही तितकाच मोठा आहे. येणार्‍या काळात मानवाची सद्सद विवेक बुद्धी सतत पणाला लागणार आहे हे नक्की

भविष्यातील सोशल मिडियाबाबत दुसरी एक शक्यता समोर येते ती म्हणजे" ट्रस्ट बेस्ड सोशल मिडिया". आज एवढी सारी माध्यमे आली आहेत. प्रत्येक जण आपल्याला माहिती पुरवत आहेत, प्रत्येक जण कंटेट चा निर्माता आणि ब्रॉडकास्टर झाला आहे पण तरीही आपण अजुन वृतपत्रे वाचणे बंद केलेले नाही. याचे कारण वृतपत्रात आले म्हणजे ते खरे असणार असा आपला ठाम विश्वास आहे. पण तोच विश्वास आपल्या कोणत्याही सोशल मिडियावर नाही. व्हॉट्सॅप वर येणार्‍या ८०% गोष्टी या निखालस खोट्या असतात हे एव्हाना सर्वांनाच कळुन चुकलेले आहे.फेसबुक वर फोटोशॉप चा वापर करुन प्रपोगंडा तयार करता येतो. या माध्यमात फेक न्युज ओळखणे तितकेसे सोपे नाही आणि समजा ओळखलीच तर ते समजेपर्यंत एव्हाना ते गावभर पसरलेले असते.' फेक न्युज' टाळण्यासाठी विविध कायदे आणि आचारसंहिता सध्या बनत आहेत. पण एकुणातच या माध्यमाला एका मर्यादेनंतर कोणत्याच प्रकारची सेन्सॉरशिप लागु पडत नाही. त्यामुळे असे एखादे ऑनलाईन ठिकाण की जेथे येनारी प्रत्येक बातमी आणि प्रत्येक पोस्ट खरी आहे याचा १००% विश्वास असेल ,अशा ऑनलाईन ठिकाणाला भविष्यात प्रचंड प्रतिसाद मिळु शकतो. लोकांना आता प्रपोगंडा आणि कम्युनिकेशन मधला फरक समजतो. त्यामुळे खर्‍याचे राज्य निदान व्ह्र्च्युअल विश्वात तरी यायला काही हरकत नाही. पेज रँकिंग , टी आर पी या प्रमाणे नजिकच्या भविष्यात ट्रस्ट रँकिन्ग नक्कीच सुरु होईल आणि आता विश्वास नसल्याने जी सामाजिक हानी होत आहे ती थांबेल याचा नक्कीच विश्वास वाटतो.

या सर्व घडामोडीत कळीचा मुद्दा राहणार आहे तो"डाटा सिक्युरीटी"चा! सोशल मिडिया वर आपण जे काही वापरतो, जी काही माहितीची आणि विचारांची देवाण घेवाण करतो यातुन अतिप्रचंड प्रमाणात डेटा निर्माण होतो. पण मग प्रश्न असा उरतो की या डाटा ची नक्की मालकी कोणाची?त्याचे निर्माते आपण असल्याने आपणच त्याचे मालक असे जर का आपण क्षणभर मानले तर मग हा डाटा नक्की कोणीकोणी वापरायचा हे ठरवायचा हक्क ही आपल्याला असायलाच हवा. पण, तसा तो नाही. आपल्या नकळत असंख्य कंपन्या तो डाटा वापरतात व त्याच्यावर हजारो अब्ज रुपयांचा व्यवसाय करतात अहे आता सर्वमान्य सत्य आहे.या सगळ्याला आपण एखादे अ‍ॅप किंवा साईट वापरताना कधीही न वाचता"अ‍ॅग्री" केलेल्या टर्म आणि कंडिशन ची पळवाट सांगितली जाते. पण तरिही आपला डाटा या कंपन्या नक्क्की कोणत्या हेतु साठी वापरतात हे कधीच आपल्याला स्पष्ट होत नाही. आपण फेसबुक वर एखादे पेज लाईक केले किंवा एखाद्या प्रॉडक्ट बद्दल काही लिहिले की लगेच त्याच वस्तुच्या जाहिरती आपल्याला सर्वत्र दिसु लागताततेव्हाच फक्त आपल्याला आपला डाटा कोणतर वापरत आहे याची जाणिव होते. पण आ��ण हतबल असतो. जर का डाटाचा वापर केलाच जात नसेल तर मग फेसबुक ने व्हॉट्सॅप १९ बिलियन डॉलर देऊन का विकत घेतले? त्यातुन निर्माण होणार्या डाटाच्या मालकीसाठीच ना. तुम्ही एखाद्या व्यक्तीसोबत पहिल्यांदाच व्हॉट्सॅपवर संवाद साधलात तर त्यानंतरच्या ४८ तासात फेसबुक वर लगेच त्याच व्यक्तीची फ्रेंड सजेशन आपल्याला येते हे तुम्हाला जाणवले आहे काय ? डाटा शेअरींग शिवाय हे कसे शक्य आहे?

आपण मान्य करु वा न करु, आपला डाटा आता खाजगी मालमत्ता उरलेली नाही हे आता वैश्विक सत्य आहे. त्यामुळे पाश्चात देशात " कॉन्शिअस डाटा शेअरींग" अशी संकल्पना मुळ धरु लागली आहे. ०जॉन हॅवन्स या विचारवंताने " हॅकिंग हॅपिनेस" या त्याच्या पुस्तकात मांडल्याप्रमाणे जर का एखादी कंपनी आपला डाटा वापरुन व्यवसाय करत असेल तर त्याला काहीच हरकत नाही पण आपल्या डाटा वर हा व्यवसाय होत असल्याने त्याचा काहीतरी मोबदला त्या व्यक्तीला मिळाला पाहिजे. हा मोबदला आर्थिक स्वरुपाचा असु शकतो किंवा अधिक चांगली सेवा, अधिक चांगल्या सोयी अशा स्वरुपाचाही असु शकतो. पण आपण कोणाचा तरी डाटा वापरत आहोत याची प्रकट जाणीव या सर्व कंपन्याना असणे ही महत्त्वाची गरज आहे.हा भाग झाला तो तशा अर्थाने कोणताही तोटा नसलेल्या कामांसाठी जेव्हा आपल्य सोशल मिडियाचा डाटा या कंपन्या वापरतात तेव्हा!! या सर्व कंपन्या हा डाटा आपल्याला जास्तीत जास्त गोष्टी विकत घेण्यास प्र्वृत्त करण्यासाठी वा आपल्या काही निर्णयांवर प्रभाव पाडण्यासाठी वापरतात. पण हाच डाटा जर का कोणा वाईट प्रवुतीच्या व्यक्ती वा संस्थाच्या हाती लागला तर काय गहजब उडेल. आजकाल आपण कुठे आहोत इथेपासुन ते काय जेवलो इथेपर्यंत सार्याच गोष्टी आपण या सोशल मिडीयावर टाकत असतो. भविश्यात तर व्हिडिओ आणि आय ओ टी मुळे आपली प्रत्येक छोटी छोटी गोष्ट या मिडीयावर असणार आहे. अशावेळी हा डाटा कोणा भलत्याच व्यक्ती वा संस्थेच्या हाती पडला तर हाहाकारच माजेल. बर आजकालचे मशिन लर्निंग चे अल्गोरिदम इतके पुढारलेले आहेत की तुमच्या १०१२ लाईक्स वरुन ते तुमच्या अख्ख्या व्यक्तीमत्वाचा आडाखा बांधु शकतात. अशावेळी आपला डाटा चुकीच्या हातात जाणे म्हणजे आपल्या भविष्याची दोरीच दुसर्‍याचा हातात जाणे होय.

याहु सारख्या मोठ्या हॅकिंगच्या प्रकरणानंतर सगळ्यांना या मुद्याबाबत खडबडुन जाग आली आहे खरी, पण भविष्यातील सोशल मिडियाची दिशा आणि बदलाचा वेग आपण आपल्या डाटाची कशी व किती काळजी घेतो यावर अवलंबुन असेल इतके नक्की

या पार्श्वभुमीवर सध्याच्या घडीला सर्वात जास्त गरज आहे ती" राष्ट्रीय सोशल मिडिया" ची. असा मिडीया की जो भारतातच बनलेला असेल, ज्याचे वापरकर्ते भारतात असतील आणि ज्याच्यावर कंट्रोलही भारतीय कायद्यांचा राहील. आपण जे जी पी एस वापरतो, त्या जी पी एस ची लोकेशन अमेरिकन उपग्रहाद्वारे पुढे पाठवली जाते, याचा अर्थ आपले लोकेशन दुसृया देशाला सतत मिळत असते. त्याचप्रमाणे फेसबुक असो वा ट्विटर , यांचे सर्व्हर्स आणि म्हणुन यावरील डाटा हा भारतात साठवला जात नाही. तो बाहेरच्या देशात साठवला जातो. त्यामुळेच ही सर्व माहिती भारतीय कायद्याच्या कक्षेतच येत नाही. एखादी दंगल वा तत्सम गोष्ट घडल्यास किंवा समाज स्वास्थ्याला बाधा आणण्याचे प्रयत्न सोशल मिडियावरुन झाल्यास त्याला आळा घालणे अवघड जाते ते या गोष्टी भारतीय कायद्यात येत नसल्यामुळेच !!! यात सुरक्षा संस्थांचा प्रचंड वेळव पैसा वाया जातो. मग निदान तो डाटा व त्याच्यावरचा कंट्रोल आपल्या देशात का असु नये? आजच्या जगात खरी सुपर पॉवर हा अमेरिका, रशिया, चीन , भारत असा कोणता देश नसुन त्या फेसबुक व गुगल या आहेत याचे कारण असे की या दोन्ही कंपन्यांकडे जवळ्पास २-३ अब्ज लोकांना आपल्या तालावर नाचवायची ताकद आहे.अ( तेही आपल्या नकळत). अशावेळी अशी अब्जावधी लोकांवर प्रभाव पाडणारी संस्था देशी का असु नये? वरवर पाहता हा विचार ग्लोबलायजेशन च्या विरुद्ध आणि उगाचच स्वदेशी चा प्रचार करणारा वाटु शकेल, मात्र तसा तो नाही. हा मुद्दा देशाच्या सार्वभौमत्वाशी संबधित आहे. येणार्‍या काळातील युद्धे ही रक्त सांडणारी, रणांगणावर लढली जाणारी नसतील तर ती माउस क्लिकवर खेळली जातील. अशावेळी निदान शस्त्रे तरी आपली असावित असा यामागचा विचार आहे. आणि राष्ट्रीय सोशल मिडिया कडे वळणारे आपण एकटेच नाही आहोत. सर्व युरोपियन देशांनी मिळुन " युरोपीयन युनियन डाटा हार्बर" ची निर्मिती केलेली आहे ज्यायोगे युरोपातील कोणताही डाटा हा या युनियन मधीलच देशात साठवला जावा व त्याच्याबाहेर तो जाऊ नये असे प्रयोजन आहे. जर्मन सरकारने नुकताच एक नवा कायदा केला आहे ज्यायोगे सर्व सोशल मिडिया वेबसाईट्सना त्यांचे एक कार्यालय जर्मनीत असणे बंधनकारक असणार आहे. शिवाय एखादा आक्षेपार्ह मजकुर आल्यास तो २४ तासात वा सरकारी विहित मुदतीत त्या मिडियावरुन काढुन टाकणे ही बंधनकारक आहे. ऑस्ट्रेलिया आणि कॅनडा ही याच धर्तीवरील कायदे करायच्या मार्गावर आहेत. चीन मध्ये तर पहिल्यापासुनच त्यांचेवाईबो, बायडु असे वेगळे सोशल मिडिया आहेत हे आपल्याला माहित आहेच. एकुणात काय तर जवळपास प्रत्येक देशाला या येऊ घातलेल्या वादळाची जाणीव झालेली आहे व ते त्या दृष्टीने सकारात्मक पावले उचलत आहेत.

आपल्या देशानेही सर्व चायनीज मोबाईल कंपन्यांना ते आपला डेटा बाहेर वापरत नाहीत ना याची खात्री द्यायला लावणे हे आपणही या विषयाबाबत गंभीर आहोत हे दाखवुन देणारे आहे भारतातही हाईक सारखा प्रयोग सुरु आहे की जे पुर्णतः भारतीय प्रॉडक्ट आहे, पण ते तितकेसे यशस्वी झाल्याचे अजुन तरी दिसत नाही. येणार्या काळात महासत्ता व्हायचे असेल तर आधी सोशल मिडिया महासत्ता होणे फार आवश्यक आहे. ४० एक कोटी सोशल मिडियाचे वापरकर्ते ही आपली खरी ताकद आहे. फक्त या लोकांना ताकद म्हणुन वापरले पाहिजे हेच अजुन आपल्या मनवर बिम्बलेले नाही.या राष्ट्रीय सोशल नेटवर्क वरील फ्रीडम ऑफ स्पीच, सेन्सॉरशिप हे मुद्दे राह्तीलच. पण, तो आपला अंतर्गत मुद्दा असेल आणि भारतीय लोकशाही इतकी सक्षम आहे की ती या सर्व मुद्द्यांना नक्कीच हाताळु शकेल. मेक इन इंडिया आणि स्टार्ट अप इंडिया म्हणताना भारतीय सर्च ईंजिन , भारतीय सोशल मिडिया, भारतीय पेमेंट गेटवे आणि भारतीय लोकेशन सिस्टीम( नाविक सारखी प्रणाली) या मुद्द्यावर जास्तीत जास्त काम केल्यास भविष्यातला सोशल मीडिया आपला असेल यात शंका नाही.

या लेखात मांडलेले सर्व बदल होतीलच असे नाही. कदाचित काही होतील , किंवा काहीच होणार नाही. पण बदलाची एकुण गती पाहता येणारा काळ हा अत्यंत इंट्रेस्टींग असेल यात शंकाच नाही. या कालावधीत तंत्रज्ञानाच्या विविध करामती आपण पाहुच, सोशल मिडीयाने माणसे आणि सरकारे बदलेली ही पाहु. फक्त या सार्‍या बदलात खुप सार्‍या नवीन जबाबदार्‍याही एक सजग नेट वापरकर्ता म्हणुन आपल्यावर येतील. त्या जबाबदार्‍या पार पाडण्याचे बळ आपल्यात येऊदे याच सदिच्छा !

मोबाइल देशा

भारतातील मोबाइलचा वाढता वापर. रोजच्या रोज स्वस्तच होत जाणारे व सहज उपलब्ध होणारे इंटरनेट/मोबाईल डाटा आणि एकुणातच हे छोटेसे उपकरण कसे आता प्रत्येक भारतीयाच्या ,मग तो श्रीमंत असो वा गरिब, जीवनातील अविभाज्य अंग बनत चालले आहे याच्या नवीन नवीन बातम्या सतत येत असतात. अशाच काही बातम्या नुकत्यच आल्यात ज्यामुळे मोबाईल आता गावोगावी पोहोचलाय व पोहोचत राहणार आहे यावर शिक्कामोर्तब झाले आहे. एकुणातच मोबाइल ज्या वेगाने आपल्या देशात पसरतोय ती गती मती गुंग करणारी आहे आणि त्यामुळेच प्रत्येकाच्या हातात पोचलेला हा मोबाइल नक्की काय काय गुल खिलवत आहे हे समजून घ्यायला पुरेसा अवधीच मिळत नाही आहे. या छोटाश्या उपकरणाने फक्त आपले जगणेच नव्हे तर अख्ख्या देशाचा पोतच बदलुन टाकलेला आहे.कारण आज देशाच्या विविध भागात , विविध विषयांमुळे जे काय घडतय आणि बिघडतय त्या सगळ्यांचं वरवरचे कारण काही का असेना पण त्या प्रकरणाच्या मुळाशी गेले तर त्याचे खरे कारण हे आपल्या हातातला मोबाइल आहे हे लक्षात येईल. त्यामुळे, या मोबाइलमुळे होणारे सामाजिकम राजकीयम भौगोलिक व मानसिक परिणाम हेमुळापासून समजून घ्यायची वेळ आलेली आहे.

विशेषतः गेल्या दोन वर्षांत स्मार्टफोन आणि फोर जी मुळे जी मोबाइल क्रांती झाली त्यामुळे मोबाईल पोहोचला तो भारताच्या ग्रामीण भागात. शहरी भागात, की ज्याचा आपण नेहमी इंडीया असा उल्लेख करतो, तिथे हा स्मार्टफोन आणि त्यामुळे मिळालेली कनेक्टिव्हिटी येऊन पाच एक वर्षे होऊन गेली. त्यामुळे या शहरी वर्गाला विशेषतः मध्यमवर्गाला जे काही फायदे झाले त्यावर बरीच साधक बाधक चर्चाही झाली .पण एका लिमिटच्या पलीकडे ज्यांचा फारसा विचार केला जात नव्हता अशा ग्रामीण भागात म्हणजे थोडक्यात स्मॉल टाऊन इंडियामध्ये हे माध्यम वायुवेगाने घुसले आणि या तंत्रज्ञानामुळे ते खऱ्या अर्थाने मुख्य प्रवाहाचा भाग बनले. इंडीया आणि भारत अशा वर्गीकरणात जो समाज आणि वर्ग भारतात येतो त्या सगळ्यांकडे मोबाईल पोहोचला तो गेल्या २ वर्षातच. आमच्या एका पत्रकार मित्राने हा फेनोमेनो फार नीट समजावुन सांगितला आहे. तो म्हणतो त्याप्रमाणे १९९१ च्या जागतिकिकरणामुळे जो फायदा झाला तो २००० सालापर्यंत श्रीमंतांना झाला, २००० ते २०१५ पर्यंत तो शारी मध्यमवर्गाला झाला तर आता २०१५ ते २०२५ अशी १० वर्षे तो ग्रामीण भागाला आणि निम्न मध्यमवर्गाला होणार आहे. त्यामुळे येणार्या काही वर्षात भारताचा केंद्रबिंदु हा तिकडे सरकणार आहे , कारण हा लाभार्थी वर्ग संख्येने प्रचंड आक्राळविक्राळ आहे. हातातल्या छोटय़ाशा डिव्हाइसमुळे या सगळ्या लोकांना स्वतःचा आवाज मिळाला आहे, आत्मविश्वास मिळु लागला आहे. देशाच्या वेगवेगळ्या राज्यात होणारी आंदोलने, वेगवेगळा चर्चा पाहिल्या तर असे लक्षात येईल कि ही आंदोलने आणि मागण्या ज्या आहेत तो ग्रामीण भागाचा, शेतकरी वर्गाचा आवाज आहे जो आजवर कधी मुख्य प्रवाहाचा भागच बनला नव्हता .

याचवेळी अजुन एक गोष्ट घडली ती म्हणजे सरकारने निश्चलनीकरणानंतर आलेले सर्व मोबाईल्स भारतीय भाषांमध्ये असणे बंधनकारक केले. सरकारी निर्णय व एकुणातच ग्राहकाभिमुखता यामुळे आता हा मोबाईल प्रत्येक माणसाला त्याच्या/ तिच्या बोली भाषेत उपलब्ध झाला आहे. त्यामुळे आजपर्यंत कित्येकांकडे जरी मोबाईल असला तरी त्यांचा संवादासाठी वा इतर कामासाठी वापर करताना भाषेची विशेषत: इंग्रजी शब्दांच्या अज्ञानामुळे जी अडचण यायची ती कमी झाली आहे. याच कारणामुळे असेल कदाचित पण महिला, सिनियर सिटिझन यांच्याकडे आता सहजपणे स्मार्टफोन दिसु लागले आहेत. त्यामुळे आपल्या भाषेत जसे जमेल तसे आपले विचार, आपले मुद्दे, आपले प्रश्न मांडायला प्लॅटफॉर्म एका मोठ्या वर्गाला मिळाला. व्हॉट्सअॅप सारखे खुल्या संवादाचे माध्यम हाताशी आल्यामुळे ही नवी अभिव्यक्ती सहज सर्वत्र पसरणे ही शक्य झाले. आज ग्रामीण आणि निमशहरी भागात कित्येक लोक असे आहेत की ज्यांच्या मोबाइलवर इंग्लिश मधला की बोर्ड्च नाही. त्यांच्या मोबाईलवर अॅपच्या नावापासून ते त्यांच्या फोन कॉन्टॅक्ट्स पर्यंत सगळे त्यांच्या बोलीभाषेत आहे आणि युनिकोड सारख्या प्रणालीमुळे ते सगळ वापरायला मात्र अत्यंत सोपे आणि सुलभ आहे. केपीएमजी नावाच्या प्रख्यात संस्थेने केलेले सर्वेक्षण सुद्धा हाच मुद्दा अधोरेखित करते. या सर्वेक्षणानुसार दोन हजार एकवीस पर्यंत भारतामध्ये इंग्रजीतून इंटरनेट वापरणाऱ्या लोकांची संख्या इतकी रोडावली असेल की ती दखलपात्रच उरणार नाही ,त्याऐवजी भारतीय भाषांमधून मोबाइल वापरणाऱ्यांची संख्या ही भौमितिक वेगाने वाढेल .याचा फायदा असा दिसून येतो की ग्रामीण भागात, विशेषत तरुणाईमध्ये इंग्रजीचा म्हणून जो न्यूनगंड होता तो हळूहळू निघून जाऊ लागला आहे. आजची तरुण पिढी ही जास्त आत्मविश्वासपुर्ण वाटु लागली आहे . ती स्वतःचे प्रश्न विचारु लागली आहे, उत्तरे शोधु लागली आहे. या माध्यमांवर कोणाचेच नियंत्रण नसल्याने ज्ञान व माहिती मिळवायची संधी सर्वांनाच खुली झाली आहे. त्यात जात, धर्म, व्य, लिंग, गाव असा कोणताच अडथळा उरलेला नाही. त्यामुळे आजची मोबाईल सॅव्ही व्यक्ती विशेषतः तरुण आता कोणीतरी फक्त सांगतोय म्हणून एखाद्या गोष्टीवर विश्वास ठेवेनासा झाला आहे. कारण एखादा जे काही सांगत आहे ती माहिती तपासायची आणि त्यातले खरं खोटं काय हे ठरवायची सोय आता त्याचा कडे आहे. याचा पहिला परिणाम जाणवु लागला आहे तो इतिहासावर. आज देशात जागोजागी ऐतिहासिक सत्यावर आणि ऐतिहासिक मुद्द्यावरती जे काही वाद विवाद मोठ्या प्रमाणात सुरू झालेत त्याचे एक प्रमुख कारण ही मोबाइल सेवी नवीन तरुण पिढी आहे. आजपर्यंतच्या धारणा , ज्येष्टांनी सांगितलेले मुद्दे हे सगळे पुन्हा तपासुन पाहिले जात आहेत आणि कोणत्या तरी राज्यात हे बंड जातीच, कुठं धर्माच, तर कुठं प्रादेशिक आणि भाषिक अस्मितेचे रुप घेऊन समोर येत आहे. पण याचे मुळ मोबाईल मुळे आलेली स्वतः बद्द्लची आणि स्वतःच्या अस्मितांबद्द्लची सजगता यामध्ये आहे.

कोणतेही बदल मनोरंजन व माध्यम क्षेत्रात सगळ्यात आधी दिसतात असे मानले जाते. हा बदललेला समाज आणि मुख्य प्रवाहात सामिल झालेले नवीन घटक याची नोंद मनोरंजन क्षेत्राने लगेच घेतल्याचे जाणवते . मध्यंतरी काही दिवस घरी होतो त्यावेळी बराच वेळ टीव्ही पाहायला मिळाला आणि असे लक्षात आले की जवळपास सर्वच मराठी म्युझिक चॅनलवर आजकाल लागणारी गाणी ही जास्तीत जास्त ग्रामीण बाजाची ,एकंदर ज्याला आपण मास साँग्स म्हणू शकतो अशी लागतात . दोन वर्षांपूर्वी याच चॅनलवर स्वप्नील जोशी, मुक्ता बर्वे अशा शहरी कलाकारांची गाणी तासाला चार पाचदा लागायची. नंतर लक्षात आलं की चित्रपट असो वा मालिका, पुस्तक असो वा संगीत. सगळीकडे हा बदल झालाय. प्रत्येक माध्यम जास्तीत जास्त गावात पोहोचायचा प्रयत्न करत आहे किंबुहना या मोबाईल सॅव्ही नवीन समाजाच्या ताकदीने त्यांची दखल घेणे भाग पाडले आहे. मुख्य प्रवाहातील माध्यमे या नव्या पिढीला स्थान देऊ पाहत आहेत ,त्याच वेळी या तरुणाईला मात्र विविध भाषातील जागतिक सिनेमे, नेटफ्लिक्स अमेझॉन हे सगळं त्यांच्या हाताच्या बोटांवर उपलब्ध झाले आहे, आणि ह्यातल्या चांगल्या गोष्टी लगेच व्हायरल होत असल्याने या नवीन जागतिक दर्जाच्या गोष्टी समजून घ्यायला कुण्या गुरुची गरज उरलेली नाही . आज एखाद्या छोट्या गावातल्या मुलाने सुध्द्दा गेम ऑफ थ्रोन्स चे सर्व एपिसोड्स पाहिलेले असतात. इतकेच काय तर उप्लब्ध सामग्रीतुन ते आता वेगवेगळ्या वेब सिरीज मोठ्या प्रमाणात बनवत आहेत. वऱ्हाडातल्या कुठल्या तरी मुलीचे " सोटी पोरगी" नावाचे व्हिडिओ, बार्शीच्या पोरांनी चालवलेले "ट्रम्प तात्या "चे व्हिडिओ आणि सध्या व्हॉट्सॅपवर फेमस झालेले वेगवेगळा इंग्लिश गाण्यांच्या व्हिडिओत मराठी शब्द घालून केलेले रिमिक्स व्हिडिओ स्टेट्स असे काहीतरी वेगळ एक भन्नाट मिक्स गेल्या वर्षभरात प्रामुख्याने समोर येत आहे .गंमत म्हणजे पूर्वी या सगळ्याला ग्राम्य म्हणून हिणवले गेला असते पण आता सो कॉल्ड शहरातल्या उच्चभ्रू लोकांनाही हे सगळे आवडु लागले आहे . वेगवेगल्या बोलीभाषांना सुगीचे दिवस आले आहेत. एक सांस्कृतिक घुसळण नकळत सुरु आहे ती या मोबाईल मुळे.

कोणतेही बदल मनोरंजन व माध्यम क्षेत्रात सगळ्यात आधी दिसतात असे मानले जाते. हा बदललेला समाज आणि मुख्य प्रवाहात सामिल झालेले नवीन घटक याची नोंद मनोरंजन क्षेत्राने लगेच घेतल्याचे जाणवते . मध्यंतरी काही दिवस घरी होतो त्यावेळी बराच वेळ टीव्ही पाहायला मिळाला आणि असे लक्षात आले की जवळपास सर्वच मराठी म्युझिक चॅनलवर आजकाल लागणारी गाणी ही जास्तीत जास्त ग्रामीण बाजाची ,एकंदर ज्याला आपण मास साँग्स म्हणू शकतो अशी लागतात . दोन वर्षांपूर्वी याच चॅनलवर स्वप्नील जोशी, मुक्ता बर्वे अशा शहरी कलाकारांची गाणी तासाला चार पाचदा लागायची. नंतर लक्षात आलं की चित्रपट असो वा मालिका, पुस्तक असो वा संगीत. सगळीकडे हा बदल झालाय. प्रत्येक माध्यम जास्तीत जास्त गावात पोहोचायचा प्रयत्न करत आहे किंबुहना या मोबाईल सॅव्ही नवीन समाजाच्या ताकदीने त्यांची दखल घेणे भाग पाडले आहे. मुख्य प्रवाहातील माध्यमे या नव्या पिढीला स्थान देऊ पाहत आहेत ,त्याच वेळी या तरुणाईला मात्र विविध भाषातील जागतिक सिनेमे, नेटफ्लिक्स अमेझॉन हे सगळं त्यांच्या हाताच्या बोटांवर उपलब्ध झाले आहे, आणि ह्यातल्या चांगल्या गोष्टी लगेच व्हायरल होत असल्याने या नवीन जागतिक दर्जाच्या गोष्टी समजून घ्यायला कुण्या गुरुची गरज उरलेली नाही . आज एखाद्या छोट्या गावातल्या मुलाने सुध्द्दा गेम ऑफ थ्रोन्स चे सर्व एपिसोड्स पाहिलेले असतात. इतकेच काय तर उप्लब्ध सामग्रीतुन ते आता वेगवेगळ्या वेब सिरीज मोठ्या प्रमाणात बनवत आहेत. वऱ्हाडातल्या कुठल्या तरी मुलीचे " सोटी पोरगी" नावाचे व्हिडिओ, बार्शीच्या पोरांनी चालवलेले "ट्रम्प तात्या "चे व्हिडिओ आणि सध्या व्हॉट्सॅपवर फेमस झालेले वेगवेगळा इंग्लिश गाण्यांच्या व्हिडिओत मराठी शब्द घालून केलेले रिमिक्स व्हिडिओ स्टेट्स असे काहीतरी वेगळ एक भन्नाट मिक्स गेल्या वर्षभरात प्रामुख्याने समोर येत आहे .गंमत म्हणजे पूर्वी या सगळ्याला ग्राम्य म्हणून हिणवले गेला असते पण आता सो कॉल्ड शहरातल्या उच्चभ्रू लोकांनाही हे सगळे आवडु लागले आहे . वेगवेगल्या बोलीभाषांना सुगीचे दिवस आले आहेत. एक सांस्कृतिक घुसळण नकळत सुरु आहे ती या मोबाईल मुळे.या मोबाईलच्या ताकदीचे एक ठळक उदाहरण म्हणजे गेल्या काही दिवसात उदयाला आलेले नवीन आयडॉल्स. प्रत्येक पिढीला नवे आयडॉल लागतात, नसतील तर ते उभे करावे लागतात. तसेच या पिढीचा एक आयडॉल उभा राहिला ते म्हणजे विश्वास नांगरे पाटील. एका वाक्यात सांगायचे तर ते खरंतर या मोबाइल जनरेशनचे फलित. नांगरे सर घरोघरी पोहोचले आणि फेमस झाले ते त्यांचे प्रेरणादायी भाषणाचे, त्यांच्या कामाच्या थरारक अनुभवांचे व्हिडिओ मोबाईलवरुन व्हायरल होऊ लागले त्यावेळेला. आता तर त्यांच्या खऱ्या-खोट्या, त्यांनी बोललेल्या आणि न बोललेल्या कोट्स व्हॉट्सअॅप मेसेजद्वारे धुमाकुळ घालत असतात. ग्रामीण भागात मुलतः च असणारे सिव्हिल सर्व्हिसेस विशेषत: पोलिसी पेशाचे विशेष आकर्षण लक्षात घेतले तर विश्वास नांगरे पाटील हे या नव्या तरुणाईचे हिरो का बनले ते सहज लक्षात येईल.

गेल्या २ वर्षात गावोगावी स्टार्ट अप्स चे प्रमाण वेगाने वाढु लागले. पुर्वी नवे व्यवसाय वगैरे सुरु करणे मोठ्या शहरात सोपे होते. आज मात्र खेडेगावातुन येणारे फर्स्ट जनरेशन व्यावसायिक खुप आहेत. त्यांच्या त्याच्या गावची ओळख, स्पेशालिटी ते ऑनलाईन आणत आहेत. फ्लिपकार्ट व अॅमेझोन च्या विक्रीचे आकडे डोळे फिरवणारे असतात. या साईट्स वर फक्त मोठ्या कंपन्याच व्यवहार करत नाहीत तर असे छोटे छोटे व्यावसायिक सुध्दा हजारो-लाखोंचा व्यवहार करत असतात आणि या सगळ्यासाठी त्यांच्याकडे एकच साधन असते ते म्हणजे मोबाईल. या सगळ्या बदलावर शिक्कामोर्तब करणारी एक गोष्ट नुकतीच घडली ती म्हणजे एका खासगी चॅनेलवर प्राईम टाईम ला सुरु झालेली टेड टॉक्स ही मालिका. मी पहिले ऑनलाईन टेड चे भाषण २००९ मध्ये पाहिले होते , त्यानंतरच्या काळात कोणतेही मुख्य प्रवाहातलेमाध्यम न वापरता, शुन्य रुपयाची प्रसिध्दी करुन टेड चे व्हिडिओ गावागावात पोहोचले , व्हायरल झाले. टेड म्हणजे कायतरी भारी असतय असे लोकांना वाटु लागले आणि जगात पहिल्यांदा असा शो सुरु झाला, तो ही शाहरुख ला घेऊन. यात ना सासु -सुन आहे, ना रिअॅलिटी शो आहे, ना मारामारी आहे , तरी ही भाषण टी आर पी आणत आहेत. ये सब जादु मोबाईल का है दोस्त !!!

आज भारतात जितके लोक टीव्ही पाहतात किंवा जितके लोक रेडिओ ऐकतात, त्याहून जास्त लोक व्हॉट्सअॅप वापरतात. याचाच अर्थ असा की येथून पुढे कोणत्याही प्रकारच्या संवादासाठी व्हॉट्सअॅप किंवा मोबाइल हेच प्रमुख माध्यम राहणार आहे. अगदी भविष्यातील राजकारणाचा व निवडणूकांचा केंद्रबिंदु सुद्ध्हा मोबाईलच राहणार आहे .आणि इथेच खरा धोका आहे !!जसे या नवीन माध्यमांमुळे पिढी बदलली, जाणिवा बदलल्या, समाजच बदलला . तसं हेच माध्यम लोकांची माथी भडकवण्यासाठी सुद्धा वापरता येऊ शकते, याच मोबाईलवरुन एखाद्या स्त्रीचे आयुष्यही उध्वस्त करता येते. मी वर जे काही बदल मांडले त्याची दुसरी बाजु अशी की गेल्या आठवड्यात महाराष्ट्र बंद च्या दिवशी मी कोल्हापुरात होतो, इथे या मोबाईलमुळे इतक्या अफवांचे पिक आले की जवळपास २ दिवस प्रशासनाला मोबाईल इंटरनेट बंद करावे लागले.पण प्रत्येक वेळी इंटरनेट बंद करणे हा उपाय असणार नाही . कारण विघातक शक्ती जेव्हा हे अस्त्र वापरत असतील तेव्हा याच मोबाईल इंटरनेटवर हजारो लाखो तरुण त्यांच्या भविष्याच्या दृष्टीनं अभ्यास करत असू शकतात, लोकांशी बोलत असू शकतात, संवाद साधत असू शकतात . थोडक्यात त्यांच्या सगळी प्रगती हि त्या मोबाइलच्या आणि त्याच्यावरच्या इंटरनेटच्या माध्यमातून सुरू असू शकते, त्याला असे अधेमध्ये सतत ब्रेक लावणं शक्यच नाही . या नव्या रिअॅलिटीत सेन्सॉरशिप हा पर्यायच असू शकत नाही . मग या माध्यमांचा जास्तजास्त विधायक वापर होईल यासाठी नक्की करायचं तरी काय ? तर त्याचे उत्तर आहे या माध्यमांबद्दल एकूणच आपले काही समाजभान तयार करणे. फक्त कायदे करून व्हॉट्सअॅपवरच्या छोट्या छोट्या गोष्टींसाठी गुन्हे दाखल करून प्रश्न सुटणारे नाहीत. एकुणातच आपल्या समाजाला मोबाइल नक्की कसं वापरायचं हे ठरवावे लागेल . कोणतेही नवीन माध्यम आलं की हाच गोंधळ उडतो. टीव्ही आला तेव्हाही चांगल्या वाईटाचे प्रश्न निर्माण झाले होते, रेडिओ बद्दलही झाले होते .पण आत्ताचा प्रश्न मोठा यासाठी की या मोबाईलची गती प्रचंड आहे. त्यामुळे जे काही सोशल फ्रेमवर्क तयार करायचे आहे ते लवकर करावे लागेल. त्यासाठी वर मांडल्याप्रमाणे वेगवेगळ्या क्षेत्रात कळत -नकळत जे बदल होत आहेत ते समजुन घ्यावे लागतील आणि ते सगळे मुळात या मोबाईल शी संबंधित आहेत हे मान्य करुन कामाला लागावे लागेल. डाटा इज न्यू ऑईल हे नव्या जगाचे सत्य आहे. येथून पुढच्या काळात जो डाटावर कंट्रोल करेल तोच या जगाचा राजा ठरेल. हे जर का आपल्याला कळलं तर एक समाज म्हणून आपल्याला या नव्या जाणीवांना, नव्या गुंतागुंतीला व त्यातुन तयार होणाऱ्या नव्या प्रश्नांना सामोरे जाता येईल . आपल्या देशाची सर्वात मोठी ताकद आहे ती म्हणजे आपला डेमोग्राफिक डिव्हिडंट म्हणजे आपली तरुणाई . सुदैवाने ही तरुणाइ जास्तीतजास्त सक्षम बनु लागली आहे , थँक्स टु मोबाईल !! फक्त ही शक्ती नीट वापरावी लागेल नाहीतर तिचा डेमोग्राफिक बॉम्ब बनायला वेळ लागणार नाही. मंगल देशा, पवित्र देशा , मोबाईल देशा हीच उद्याची गरज आहे.

सत्यम सुंदरम

आमच्यासारख्या तरुण, इंजिनिअर लोकांना कायम एक खंत असते की भारतात स्वतः चे असे उत्तम प्रॉडक्ट्स का बनत नाहीत, आपल्याकडे अँपल, मायक्रोसॉफ्ट किंवा गुगल का निर्माण होत नाहीत? आपल्याकडे जे "आय टी" तले काम येते किंवा आपले लोक परदेशात जाऊन जे काही काम करतात त्यात फार ग्रेट असे काही का नसते? आपले बहुतांश लोक कायम सायबर कुली म्हणून का काम करतात? ज्या गोष्टीने जग बदललं असे एकही नवीन इनोव्हेशन आपण का केलेले नाही? ही सगळी चर्चा करतानाच मग त्याचवेळी कोणीतरी आठवण करून देतो की तू ज्या कंपन्यांची ग्रेट म्हणून नावं घेत आहेस त्यांचे प्रमुख मात्र भारतीयच आहेत ना !! मायक्रोसॉफ्ट आणि गुगल या गेल्या काही दशकात जग घडवणाऱ्या दोन सर्वात महत्वाच्या संस्था आहेत आणि सत्या नाडेला व सुंदर पिचाई हे अनुक्रमे ५१ आणि ४६ वर्षाचे त्यांचे भारतीय सी इ ओ आहेत. चीफ एक्झिक्युटिव्ह ऑफिसर म्हणजे त्या कंपनीचा सर्वेसर्वा. या दोघांनी वयाची पहिली २०-२५ वर्षे भारतात घालवली आहेत, दोघांच्याही धारणा बहुतांशी भारतात घडल्या आहेत. थोडक्यात, हे दोघेही फक्त भारतीय वंशाचे नसुन, कर्माने आणि जडण घडणीने पूर्णपणे, खरेखुरे भारतीय आहेत. वर्तमानात जे जग बदलले आहे आणि भविष्यात या कंपन्या जे जग बदलणार आहेत ते या दोन भारतीयांच्या नेतृत्वाखाली. मग थोड्या वेगळ्या अंगाने विचार केला तर असेही म्हणता येईल की आपण उत्तम प्रॉडक्ट्स घडवली नसतील कदाचित, पण उत्तम माणसं तरी घडवली आहेत की जी सध्या बदलत्या जगाच्या केंद्रस्थानी आहेत. मग जगाला दिशा देणारी माणसे घडवणे हेच आपल्या देशाचे प्रॉडक्ट असू शकेल का ? जग बदलू शकेलं अस तंत्रज्ञान घडवलं पाहिजे हे मान्यच! पण ते घडवायला माणसं लागतात, ती आपला देश घडवतोय का? ही भावना बळकट होण्यासाठी कारणीभुत ठरते ते या दोन्ही गेमचेंजर्स च्या नसानसात दिसणारे अस्सल भारतीयत्व.

हे दोघेही मध्यमवर्गीय कुटुंबातून येतात. सत्याचे वडील कार्ल मार्क्स च्या विचारांनी प्रभावित असणारे आय ए एस ऑफिसर होते तर त्यांची आई ही संस्कृत स्कॉलर होती. या दोन्ही परस्पर विरोधी विचारात सत्याची जडणघडण झाली. शिवाय, वडील सरकारी अधिकारी असल्यामुळे हैद्राबाद, श्रीकाकुलम,तिरुपती, मसुरी, दिल्ली अशा देशाच्या विविध भागात त्यांचे शिक्षण झाले. मणीपाल च्या इंजिनिरींग कॉलेज मध्ये डिग्री घेऊन ते पुढच्या शिक्षणासाठी अमेरिकेतील शिकागो त पोहोचले आणि आज ते मायक्रोसॉफ्ट चे सर्वेसर्वा आहेत. मायक्रोसॉफ्ट बद्दल आपल्या सर्वांना साधारण माहिती असेलच. आपण घरोघरी जे कॉम्प्युटर आणि लॅपटॉप वापरतो त्यात जी "विंडोज" ���ावाची ऑपरेटिंग सिस्टीम असते ती मायक्रोसॉफ्ट बनवते, शिवाय आपण रोजच्या कामासाठी वर्ड, पॉवर पॉईंट अशी जी उत्पादने वापरतो ती पण त्यांचीच. ज्या उत्पादनाच्या निर्मितीमागे सत्या होता ते "अझुर" नावाचे उत्पादन हे त्यांचे सध्या सर्वाधिक चालणारे उत्पादन आहे, याआधी त्या कंपनीला पुनरुज्जीवन देणारे "बिंग" सर्च इंजिन सुद्धा सत्या चेच. २०१८ मध्ये या कंपनीचा एकूण रेव्हञू हा साधरणत: ७ लाख कोटी रुपये इतका प्रचंड होता. या साऱ्या माहितीवरून एव्हाना तुम्हाला मायक्रोसॉफ्ट च्या ताकदीची कल्पना आली असेलच.गुगल च्या सुंदर पिचाईचे घराणे मूळचे मदुराई चे, पण तो चेन्नई त वाढला.वडील इंजिनिअर तर आई स्टेनोग्राफर. अवघ्या दोन खोल्याच्या घरात राहणारा सुंदर व्हाया आय आय टी खरगपूर आधी अमेरिकेतल्य स्टॅनफर्ड ला पोहोचला आणि मग एक दोन कंपन्यात काम करून थेट गुगल मध्ये आला. गुगल ही अवघी २० वर्षे जुनी कंपनी, पण तिने आज आपले आयुष्य अक्षरश: व्यापले आहे. गुगल सर्च पासून ते आपल्या हातातल्या अँड्रॉइड मोबाईल पर्यंत ( या अँड्रॉइड प्रणालीचा टीम लीडर सुंदर च होता) आणि गुगल क्रोम यासुद्धा त्यानेच बनवलेल्या ब्राऊजर पासून ते गुगल मॅप्स पर्यंत गुगल च्या वेगवेगळ्या उत्पादनानी आपले आयुष्य व्यापलेले आहे. मायक्रोसॉफ्ट प्रमाणेच गुगल ची मार्केट व्हॅल्यू ही साधारण ७ लाख कोटीच्या आसपास आहे. मायक्रोसॉफ्ट कडे १.५ लाख माणसे कामाला आहेत तर गुगल कडे साधरणत: ८०,०००. थोडक्यात काय, तर या दोघांच्या हाताखाली मिळून २लाख माणसे काम करतात, निम्म्याहून जास्त जगाने या दोघांच्या नेतृत्वाखाली निर्माण झालेले एकतरी उत्पादन वापरले आहे व अख्ख्या भारतात जेवढ्या नोटा चलनात आहेत तेवढ्या संपत्तीचे हे दोघे विशवस्त आहेत.मध्यम वर्गातून येणे, दोन्ही पालक नोकरदार असणे, अगदी सामान्य पार्श्वभूमीतुन जगाला गवसणी घालणे ही जशी या दोघामधली साम्यस्थळे आहेत तसेच त्यांच्यातले अजून एक साम्य आहे ते म्हणजे क्रिकेट.

तुम्हाला ,मला , अख्ख्या भारताला एकत्र जोडणारा समान धागा म्हणजे" क्रिकेट".या दोघांच्याही जडणघडणीत क्रिकेट चा मोठा वाटा आहे. सुंदर हा क्रिकेटवेडा ,तर सत्या नाडेला तर अगदी राज्य स्तरापर्यंत गेलेला क्रिकेट खेळाडू. ८३ ला आपण पहिला वर्ल्ड कप जिंकला तेव्हा हे दोघेही आपापल्या टीनेज मध्ये होते आणि बाकीच्यावर जसे या खेळाचे गारुड होतं तसं ते त्यांच्यावर सुद्धा होते. या दोघांच्याही नेतृत्वाची मुळे क्रिकेट मध्ये दडलेली आहेत हे ते कायम मान्य करतात. सत्या ने तर त्याचे क्रिकेट चे तीन किस्से लिहून ठेवले आहेत ज्याने त्याला सेल्फ कॉन्फिडन्स, टीमवर्क आणि लिडरशिप शिकवली. तसं बघायला गेलं तर या तीन गोष्टीच एखाद्या कामाचे यशापयश ठरवतात. एखादी जग बदलणारी संकल्पना एखाद्याच्या डोक्यात जरी आली तरी ती एकट्याने प्रत्यक्षात आणणे हे अशक्य कोटीतले काम असते. त्यासाठी चांगली टीम बनवावी लागते आणि त्यांच्याकडून काम करवून घ्यावे लागते. अशावेळी टीम स्पिरिट शिवाय पर्याय नसतो. हे टीम स्पिरिट भारतीयांना क्रिकेट ने दिले आहे यात शंका नाही. अजून एक लक्षात घेण्याजोगी गोष्ट म्हणजे या दोन्ही कंपन्या फक्त एका एका प्रॉडक्ट वा इनोव्हेशन साठी प्रसिद्ध नाहीत तर सतत, नवनवीन गोष्टी आणून गेली सुमारे २-३ दशके ते जगावर राज्य करत आहेत. आणि गंमत म्हणजे या दोघांनी स्वतः सुद्धा एकाहून जास्त यशस्वी प्रॉडक्ट्स ची निर्मिती केलेली आहे. पण, याला एक दुसरी बाजू सुद्धा आहे.आपल्याला यशाची चर्चा करायला आवडते पण या मोठ्या कालावधीत अपयश सुद्धा खूपदा आलेले असते. बाजारात आणलेल्या सर्वच गोष्टी यशस्वी होतात असे नाही तर कित्येकदा नवीन प्रॉडक्ट्स गुंडाळावी लागतात, शेकडो कोटींचे नुकसान सहन करावे लागते आणि पुन्हा नव्याने लढाईला सज्ज व्हावे लागते. गुगल चे बझ आणि वेव्ह म्हणावे तसे यशस्वी झाले नाहीत तर मायक्रोसॉफ्ट च्या बाबतीत विंडोज विस्टा म्हणावे तसे चालले नाही, हा प्रकार म्हणजे क्रिकेट मॅच सारखा आहे, एखादी मॅच हरली तरी त्यातून योग्य ते शिकून पुन्हा नव्या मॅच ला उभे राहणे गरजेचे असते. हे दोघेही लीडर जय पराजयाकडे ज्या तटस्थ वृत्तीने बघतात त्याची मुळे अर्थातच क्रिकेट मध्येच आहेत हे पुन्हा पुन्हा जाणवत राहते.

या सक्सेस स्टोरीचा अजून एक अँगल आहे तो म्हणजे भारतीय शिक्षण पद्धतीचा. त्यासाठी थोडं बेसिकमध्ये जाऊया. कोणत्याही समाजात जनरलिस्ट आणि स्पेशालिस्ट अशा दोन प्रकारचे लोक असतात. जनरलिस्ट म्हणजे ज्यांना वेगवेगळ्या विषयांचे गरजेपुरते ज्ञान आणि आवाका आहे. तर याउलट स्पेशालिस्ट लोकांना एकाच विषयातले खूप खोलवर ज्ञान आणि माहिती असते. जनरलिस्ट लोक ही सी इ ओ, संपादक, भाष्यकार, लीडर म्हणून उपयोगी ठरतात तर स्पेशालिस्ट लोक हे वैज्ञानिक म्हणून किंवा कवचित धोरणनिर्मिती साठी उपयोगी ठरतात असे आजपर्यंत चा इतिहास पाहिला तर लक्षात येते. भारतीय शिक्षणपद्धतीविशेषतः अभियांत्रिकी विद्याशाखा ही बहुतांश जनरलिस्ट आहे. सुंदर पिचाई ने मेटलर्जी (धातुविज्ञानशास्त्र) या विषयातून इंजिनिअरींग केले आहे तर सत्य नादेलानी इलेक्टिकल इंजिनारिंग केले आहे. तसे पहायला गेले तर या दोन्ही विद्याशाखांचा ते दोघेही आज ज्या माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात काम करतात त्याच्याशी थेट संपर्क नाही. या दोघानीही आता ते जे काम करतात त्या क्षेत्रातले सविस्तर ज्ञान हे पोस्ट ग्रॅज्युएशन करतांना अमेरिकेत मिळवले. पण या दोघांनी भारतात जे जनरलिस्ट शिक्षण घेतलेले आहे त्याचा फायदा त्यांना या कंपन्या चालवताना नक्कीच झाला आहे. आपल्याकडे ज्या प्रमाणात जागतिक दर्जाचे संशोधक झाले त्याहून कितीतरी जास्त प्रमाणात जागतिक दर्जाचे बिझनेस लिडर्स आणि उद्योजक तयार झाले आहेत याचे मूळ भारताच्या एकुणातच अप्लिकेशन ओरिएंटेड आणि जनरलिस्ट शिक्षण पद्धतीत आहे असे म्हणता येईल. सध्या ज्या शब्दाचा जोरदार बोलबाला आहे ते चांगल्या वाईट अर्थाने फोफावलेले भारतातले "जुगाड" कल्चर सुद्धा यासाठी कारणीभूत आहे असे म्हणता येईल.एकुणातच आपली भारतीय मनोभूमिका ही काहीही करून उत्तर शोधणारी अर्थात सोल्युशन ओरिएंटेड आहे त्याचा हा परिणाम वाटतो.खरेतर सत्या आणि सुंदर ही तर प्रातिनिधिक नावे झाली पण अगदी आडोबे च्या शंतनू नारायण पासून ते नोकिया च्या राजीव सुरींपर्यंत अनेक भारतीय सी ई ओ आज सिलिकॉन व्हॅली गाजवत आहेत ते यामुळेच कदाचित.

पण तरीही साधरणत: एकाच कालावधीत दोन भारतीय जगातल्या सर्वात मोठ्या व्यवसायांचे प्रमुख बनतात यामागे नक्की काय कारण असू शकेल? त्यांच्याकडे तर हजारो एकापेक्षा एक सरस व्यकी असतील, तरीही त्यांनी यांचीच निवड का केली असेल? गंमत म्हणजे दोघेही आपापल्या कंपन्यांचे तिसरे सी इ ओ आहेत आणि सहसंस्थापक वा कोअर टीम मध्ये नसलेले पहिलेच आहेत, शिवाय पहिले नॉन- अमेरिकन आहेत. यापाठीमाचे गमक काय असेल ?भारत ही सर्वात मोठी बाजारपेठ आहे या एव्हढ्याच कारणासाठी तर ते आपली अख्तखी कंपनी एखाद्या भारतीयाला चालवायला देणार नाहीत. मग या निर्णयामागचे लॉजिक काय ? या प्रश्नाचे उत्तर भारतीय संस्कृतीत दडलेले आहे. सी इ ओ चा मुख्य रोल असतो तो कंपनीचे कल्चर ठरवण्यात. चीफ एक्झिक्युटिव्ह ऑफिसर या शब्दातला सी चा खरा अर्थ कल्चर हाच आहे याचा उल्लेख अनेकांनी केलेला आहे. सत्या व सुंदर यांना त्याची पुरेपूर जाणीव आहे आणि त्यांनी हा अर्थ सतत अधोरेखित सुद्धा केला आहे. " कंपनीचा आत्मा काय हवा " यावर या दोघांनी असंख्य भाषणे दिलेली आहेत आणि तो कसा घडवायचा यावर त्यांचे प्रभुत्व आहे. नाहीतर मोबाईल सॉफ्टवेअर बनवणाऱ्या कंपनीत संस्थेचा आत्मा आणि मूल्ये वगैरे चर्चा कोण कशाला करेल?तुम्ही आम्ही तरुण मुले कित्येकदा फिलॉसॉफी वगैरे ची टिंगल करत असतो, किती बोजड आहे हे सगळं अस म्हणून हेटाळत असतो. पण जर का सर्व जागतिक मीडिया चाळला तर त्यात सर्वाधिक चर्चा ही या दोघांच्या फिलॉसॉफी ची झालेली आहे. . त्यामुळे, भारतात तयार झालेलं जे त्यांचं कल्चर आहे ते आज जगाला हवं आहे असे म्हणायला पुरेशी संधी आहे.काय आहे ते कल्चर? तर आज या सर्व कंपन्या एकाच वेळी केनिया ते अमेरिका अशा सर्वत्र काम करतात. जगातल्या सर्व समूहात, सर्व टोकावर, सर्व प्रकारच्या लोकसमूहात यांची कामे चालतात. अशावेळी या सर्व समाजघटकांना नीट,सहिष्णूपणे समजावून घेणारा नेता त्यांना हवा असतो. जात, धर्म, आर्थिक स्थिती या सर्वांचा अंदाज घेऊन ६ अब्ज लोकांना आवडेल असा "मसावी" काढून उत्पादने बनवावी लागतात,शिवाय त्यांच्या कंपनीत सर्व जाती धर्म पंथाचे वंशाचे जागतिक दर्जाचे तरुण तंत्रज्ञ काम करत असतात, या सर्वांना आदर वाटेल अशी संस्था चालावावी लागते. अशावेळी भारतीयांची "वसुदैव कुटुंबकम" फिलॉसॉफी कामाला येते.सत्या सांगतो की त्याचे राहायचे ठिकाण सतत बदलत गेल्यामुळे त्याला सर्व स्तरातील नवीन माणसं सतत भेटत गेली, त्यांचे प्रश्न उमजत गेले आणि त्यांच्याबद्दल एक "एमपंथी" तयार झाली. तर सुंदर म्हणतो की मदुराई ते खरगपूर असे २४-२४ तासाचे ट्रेन ने तो जे प्रवास करायचा त्यात त्याला सर्वात जास्त शिकायला मिळाले. भारतातच असंख्य देश नांदतात असे कायम म्हंटले जाते. ते समजून उमजून घ्यायची संधी त्यांना मिळाल्याने हा अस्सल भारतीय अनुभव त्यांना जगात डील करताना कामाला येत असणार याबद्दल शंकाच नाही.

शिवाय स्वतः च्या बळावर यशाची आणि श्रीमंतीची एक एक पायरी चढलेली असल्याने आपोआपच एक ग्राऊंडेडनेस या दोघांच्या देहबोलीतून दिसून येतो.त्यामुळेच असेल कदाचित, पण हे दोघेही आजातशत्रू आहेत याबद्दल अख्ख्या जगात एकमत आहे. जेव्हा सत्या "नो इट ऑल" पासून "लर्न इट ऑल" कडे चला असे म्हणत असतो तेव्हा तो ऑर्डर देणाऱ्या बॉसच्या भूमिकेतून सर्वांना समजून घेणारा आपल्यातीलच एक लीडर या भूमिकेत जात असतो. सहज म्हणून आपण त्यांचे काही व्हिडीओ पाहिले तरी त्यांच्या देहबोलीतून, कपड्यातून आणि बोलणातून ते आपल्यातलेच एक वाटतात." अहं ब्रह्मस्मि अस काही यांना वाटत नाही. तुम्हाला मला असाच लीडर आवडतो ,नाही का? शिवाय, स्वतःचा इगो नसल्यामुळे व्यक्ती पेक्षा संस्थेच्या भल्याचे निर्णय घ्यायला सोपे पडते. कदाचित काही लोकांना माहीत नसेल की जशी भारत पाकिस्तान रायव्हलरी आहे तशी विंडोज विरुद्ध लिनक्स अशी आणि अँपल विरुद्ध अँड्रॉइड असे हाडवैर आहे. अशावेळी जेव्हा सत्या थेट "मायक्रोसॉफ्ट लव्ह लिनक्स" अशी स्लाईड बनवून जगाला प्रेझेंटेशन देतो किंवा अँपल च्या सर्व उत्पादनावर सुंदर गुगल सूट उपलब्ध करून देतो तेव्हा संस्थेच्या आणि समाजाच्या भल्यासाठी त्यांनी स्वतः चा इगो सोडलेलाच असतो. बदललेला काळ ओळखून घेतलेल्या या निर्णयामुळे त्यांचे भलेच झालेले आहे.

या दोन्ही कंपन्या सुरू झाल्या तेव्हा त्यांचा मुख्य उद्देश हा "जग बदलणे" हाच होता, पैसे हा बायप्रोडकट होता. आणि पहिली काही वर्षे या दोन्ही कंपन्यांनी जग बदलून दाखवले यात शंकाच नाही. मात्र जेव्हा, या दोन्ही लोकांकडे नेतृत्व आले तेव्हा दोन्ही कंपन्या एका अशा स्टेजमध्ये होत्या की त्या त्याच स्वत्व विसरल्या होत्या. जग बद्दलण्याऐवजी सर्वात भारी कंपनी बनणे असा प्रवास झाला होता आणि त्यामुळे दोघांनाही फटका बसला होता. मोबाईल आणि इतर उत्पादनामुळे पीसी आणि त्यामुळे विंडोज चा खप कमी झाला होता आणि कंपनी ला पहिल्यांदाच काही क्षेत्रात लॉस आला होता तर त्याच वेळी गुगल कडून नवीन काहीच प्रॉडक्ट्स बाहेर पडत नव्हते, जे काही चांगले म्हणून प्रॉडक्ट्स होते त्या कंपन्या गुगल ने विकत घेतल्या होता आणि त्यांना फक्त आपले नाव चिकटवले होते, त्यामुळे गुगल च्या अस्तित्वावरच शंका निर्माण झाल्या होत्या. अशावेळी आपल्या मूळ ध्येयाकडे गाडी परत आणणे हे यांचे मूळ काम होते. आणि आज मागे वळून पाहिल्यावर त्यांनी हे चॅलेंज यशस्वी करून दाखवले आहे असे म्हणायला काहीच हरकत नाही. कारण या दोघांनी कंपनीला शीर्षस्थानी तर आणले आहेच शिवाय जवळपास ३-३.५ वर्षेही हे दोघेही प्रचंड स्पर्धेला तोंड देत त्यांच्या त्यांच्या पदावर अढळ आहेत. हे काही "बाय फ्ल्यूक" होऊ शकत नाही किंवा फक्त उत्तम बुद्धिमता असल्याने ते घडले असेही नाही. त्यामागे त्यांचे अपार कष्ट आणि मेहनत आहे यात शंकाच नाही. ही गोष्ट आपल्याला यासाठी माहीत हवी की कंपनी यशस्वीच होती, त्यांच्याकडे जगातले सर्वोत्कृष्ट लोक आहेत, मग त्यांना यशस्वी करण्यात काय एवढे कौतुक? असा विचार करुन यांच्या कर्तृत्वाला नाकारायचा प्रयत्न कित्येकदा केला जातो. पण या दोघांनीही अत्यंत चॅलेंजिंग परिस्थितीतून स्वतःला पृव्ह केले आहे आणि असंख्य विद्वानांना सतत मॅनेज करणे म्हणजेच "शहाण्यांचा मॅनेजर" बनणे ही उलट अधिक अवघड गोष्ट असते हे आपण विसरता कामा नये

हा झाला इतिहास, इतिहास या दोन्ही भारतीयांची योग्य ती नोंद घेईलच पण आपल्या पिढीच्या दृष्टीनं महत्वाचा मुद्दा हा आहे की अख्ख्या जगाची भविष्याची दिशा ठरवायची संधी या दोघांकडे आहे ,जगातील भविष्यातील मूल्ये नक्की काय असणार हे यांचे काम ठरवणार आहे. डाटा सिक्युरिटी, प्रायव्हसी, फेअर कॉम्पिटीशन, जेंडर बायस आणि फ्री स्पीच या मुद्यावर तंत्रज्ञानामुळे होणारा परिणाम यावर जगभरात अनेक ठिकाणी चर्चा, वादविवाद सुरू आहेत. विशेषतः गुगल आणि मायक्रोसॉफ्ट आपल्या प्रॉडक्ट्स मध्ये या मुद्यांबाबत काय भूमिका घेतात यावर भविष्यातील व्यक्ती, विचार आणि आचार स्वातंत्र्य अवलंबून आहे. या दोघांची "सदसदविवेकबुद्धी" च " आर्टिफिशिल इंटेलिजन्स " ला कुठवर जाऊ द्यायचे ते ठरवणार आहे आणि कंपनीला मिळणाऱ्या पैशांसाठी लोकांची खाजगी माहिती किती वापरून द्यायची हे ठरवणार आहे. अनलिटिक्स वापरून लोकांच्या मनाचे मेंटल कंडिशनिंग होऊ द्यायचे , त्याचा राजकीय फायद्यासाठी वापर करू द्यायचा का तीच माहिती वापुरून लोकांचे जगणे सुकर करायचे हा निर्णय त्यांनी घ्यायचा आहे. गेल्या काही वर्षात गाजलेल्या प्रिझम किंवा केंब्रिज अनलिटिका सारख्या प्रकरणात या दोन्ही संस्थांना काही ना काही एक ठाम भूमिका घ्यावीच लागली आहे आणि हे दोघे जी भूमिका घेतील यावर इतर कंपन्यांच नव्हे तर देश त्यांचे निर्णय घेतात हेही दिसून आले आहे.हे सगळं डिजीटल च जग इतकं नवीन आहे की या सगळ्याला गव्हर्न कस करायचे याचा आराखडा कोणाकडेच नाही. तोही यांनाच बनवावा लागणार आहे.आजच्या नव्या वर्ल्ड ऑर्डर मध्ये बाकी देश वगैरे आहेतच पण या दोहोंकडे असणाऱ्या माहितीच्या प्रचंड साठयामुळे व पैशामुळे आज या दोन्ही संस्था जगातल्या खऱ्या महासत्ता आहेत आणि दोन भारतीय त्यांचे प्रमुख.भविष्यातील प्रत्येक निर्णय घेत असताना त्यांच्यासाठी कसोटीचा प्रसंग असणार आहे आणि त्यांच्या बेसिक मूल्यांची त्यात परीक्षा पाहिली जाणार आहे. अशावेळी या दोघांचेही फक्त मध्यमवर्गीय नाही तर मध्यममार्गी असणे हे फार आश्वासक आहे. सत्या त्याच्यावर असणारा बुद्धाचा प्रभाव सांगतो आणि आपल्या पुस्तकात इथिक्स वर पूर्ण दोन भाग लिहितो आणि सुंदर सतत आपल्या मेमोज मधून "मूल्ये विरुद्ध प्रॉफिट" याबद्दल बोलत असतो त्यावेळी जगाच्या नाड्या योग्य हातात आहेत याची खात्री पटते आणि उद्याच्या जगाच्या भविष्यावर भारतीय छाप असणार याचाही आनंद वाटतो.

सर्जिकल कॅम्पेन ची कहाणी

एप्रिल - मे मध्ये झालेली लोकसभा निवडणूक ही सर्वार्थाने वेगळी होती. यावेळी मोदी सरकार हे पूर्वीपेक्षा जास्त संख्याबळाने निवडून आले, ज्याचा अंदाज बहूतांश जणांना आला नाही. तर जवळपास सर्वच विरोधी पक्षांना आपले अस्तित्व शोधायची वेळ आली. मोदींची हवा नसतानाही मोदी कसे निवडून आले असा प्रश्न भल्याभल्या राजकीय विश्लेषकाना पडला. नरेंद्र मोदी व भाजपा यांनी जी प्रचार पद्धत वापरली ती वरवर दिसत तर नव्हती पण चपखल लागू पडली आणि भाजप ला ३०० पार घेऊन गेली.

या निवडणुकीच्या कालावधीत सगळ्यांकडून विचारला गेलेला कॉमन प्रश्न असा होता की, हवा कुठे आहे? ‘हवा’ याचा अर्थ असा की २०१४ ची इलेक्शन मोदी लाटेत झाली आणि त्या वेळी त्यांचं तुफान कॅम्पेन चालू होतं. त्या इलेक्शनचे जर का आपण पेपर उघडून बघितले वा त्यावेळचे न्यूज चॅनल बघितली तर सगळ्या पेपर मध्ये फुल पेज जाहिरात असायची ,न्यूज चैनल वरती ऑलमोस्ट मोदींची प्रत्येक सभाही लाईव्ह दिसायची. जवळपास २४ तास मोदी दर्शन व्हायचं. असं वातावरणच भारलेलं होतं आणि या कॅम्पेन मध्ये मग "सबका साथ सबका विकास" , "आबकी बार मोदी सरकार" अशा कॅम्पेन लाइन्स चालल्या व गाजल्या. या सगळ्यामुळे २०१४ ला मोदींची फुल्ल हवा तयार झाली होती हे नक्की. याच्या उलट २०१९ ला कोणत्याही पेपर मध्ये भाजपच्या फुल पेज जाहिराती आल्या नाहीत. रेडिओ पाच-दहा मिनिटे ऐकला तर एखादी जाहिरात लागते. पण ते प्रमाण २०१४ पेक्षा १०% वर होते. टीव्ही वरती सुद्धा विशेष जाहिराती दिसल्या नाहित. मग नक्की भाजपने प्रचार तरी कसा केला ?

भाजपने यावेळी "सर्जिकल कॅम्पेन" केले. सर्जिकल चा अर्थ असा की, जो भाग हवा आहे, त्याच भागावर शस्त्रक्रिया करणं आणि बाकीच्या कोणत्याही भागाला धक्का लावू न देणे. सर्जिकल स्ट्राइक आपण बघितले तसेच हे सर्जिकल कॅन्पेन होते. नरेंद्र मोदींना किंवा भाजपला याची स्पष्ट माहिती होती की नक्की कुणा पर्यंत त्यांना पोहोचायचं आहे , ही माहिती त्यांनी सतत चालू असणारे वेगवेगळे सर्व्हेज व त्यांची असणारी कार्यकर्त्यांची यंत्रणा यांच्यामार्फत मिळवली होती आणि बरोबर तेवढ्याच भागात ते कम्युनिकेशन च्या वेगवेगळ्या माध्यमातून पोहचत होते. आता हे नक्की कसे घडले ते आपण समजून घेऊया. भारतामध्ये ९० कोटी लोक मतदाते आहेत. यापैकी ६७% लोकांनी मतदान केले म्हणजे साधारण ६० कोटी च्या आसपास मतदान झाले. मागच्यावेळी भाजपाला ३१ %टक्के इतकी मत मिळाली होती. एकूण झालेल्या मतदानापैकी एन डी ए ला ३३१ आणि भाजपला २८२ जागा मिळाल्या होत्या याचा अर्थ असा की या यावेळी त्यांनी ३५ ते ४० टक्के मतं मिळवायचे प्लॅनिंग केले असेल (३८% मते मिळाली) तर भाजपला निवडून येण्यासाठी साधारणत: २० कोटी मतांची गरज होती. नरेंद्र मोदी आणि भाजप यांचे एवढ्या मतांचे परफेकट प्लॅनिंग झालेलं होत. ते कसे हे समजून घेण्यासाठी आपल्याला तीन ते चार वेगवेगळे मुद्दे समजून घ्यावे लागतील.

आपण समजा वेगवेगळे मीडिया प्लॅटफॉर्म पाहिले आणि तिथे एप्रिल व मे मध्ये नक्की काय चालू होते हे आठवले तर आपल्या असे लक्षात येईल की गेल्यावेळी प्रिंट मिडिया मध्ये इतक्या जाहिराती आल्या की बाकीच्या पक्षांना जाहिरात करायला जागाच मिळाली नाही. तर मग यावेळी मोदींनी काय केले? यावेळी मोदींनी कधी नव्हे ते जवळपास देशातल्या सगळ्या प्रमुख वर्तमानपत्रांना मुलाखती दिल्या. आता मुलाखती का महत्वाच्या आहेत? तुम्ही महाराष्ट्रात बघाल तर महाराष्ट्र टाईम्स त्याच्यानंतर सकाळ, पुढारी, लोकमत आदि वर्तमानपत्रांना मोदींनी वेगवेगळ्या वेळी मुलाखती दिल्या. त्याच पद्धतीने देशभरातल्या रिजनल लँग्वेजेस मधल्या सर्व वर्तमानपत्रांना मोदींनी मुलाखती दिल्या. या मुलाखती दिल्यामुळे मोदींना जो मेसेज द्यायचा आहे तो देता आला.शिवाय मूलखतीला एक्सक्लुझिव्ह जागा मिळाली आणि जाहिराती पेक्षा जास्त सिरीयस वाचक मिळाला. यातला दुसरा इंटरेस्टिंग भाग असा की या प्रत्येक वर्तमानपत्राचा टार्गेट ग्रुप वेगळा होता. त्यानुसार त्या-त्या पेपरच्या संपादकांनी मोदींची मुलाखत घेतली, अर्थात प्रत्येक वर्तमानपत्राने विचारलेले प्रश्न वेगळे होते व त्यांच्या वाचकांशी संबंधित होते. म्हणजेच त्या पेपर च्या माध्यमातून त्यांना हव्या त्या घटकापर्यंत मोदी थेट पोहोचत होते आणि वृत्तपत्राचे अजून एक वैशिष्ट्य असे की वृत्तपत्रांना आजही ट्रस्टड मीडिया असे मानला जाते. विशेषत गेल्या चार-पाच वर्षात सोशल मीडियाने धुमाकूळ घातला आणि यानंतर नक्की कुणावर विश्वास ठेवायचा असा प्रश्न पडू लागला. अशावेळी लोक वर्तमानपत्रावरच विश्वास ठेवायचे आणि ठेवतात. त्यामुळे मोदींनी वर्तमानपत्र या संस्थेचा चाणाक्षपणे आपल्याला हवा तो मेसेज आपल्याला हव्या त्या टारगेट ग्रुप पर्यंत पोहोचण्यासाठी वापर केला. त्यामुळे कदाचित दहा-पंधरा जाहिरातीतून जे साध्य झालं नाही ते या मुलाखतीतून साध्य झाले. क्रेम्ब्रिज अनलिटिका ने टार्गेटेड इन्फल्युएनसिंग ची जी पद्धत सोशल मीडिया ला वापरली तीच पद्धत थोड्या विस्तृत प्रमाणात मोदिनी वर्तमानपत्रासाठी वापरली. ज्याला जे हवे तेच बोलले आणि घरोघरी पोहोचले. जी गोष्ट आपण वर्तमानपत्रा बद्दल बोललो तीच गोष्ट टीव्हीलाही लागू आहे. खरे तर ९-१० मार्चला आचारसहिता लागली आणि प्रचाराला सुरुवात झाली. पण १० मार्च ते २३ मार्च असे जवळपास दोन आठवडे नरेंद्र मोदी पब्लिक डोमेन मध्येच नव्हते. पण त्यांनी २४ मार्च नंतर ती कसर भरून काढली. भर आचार संहितेत दोन आठवडे काहीच प्रचार न करायला डेअरींग लागत आणि ते प्लॅनिंग शिवाय येत नाही. या दोन आठवड्याच्या शांततेनंतर नरेंद्र मोदींनी साधारणत २९ मार्चला रिपब्लिक टीव्ही ला इंटरव्यू दिला आणि त्याच्या नंतर पूर्ण प्रचार काळात त्यांनी जवळपास सात - आठ चॅनेल ना मुलाखती दिल्या. याचेही वैशिष्ट्य असे की या मुलाखती सुद्धा वेगवेगळ्या वेळेला वेगवेगळ्या टारगेट ग्रुप ला भावतील अशा पद्धतीने दिल्या गेल्या. म्हणजे जेव्हा हिंदी पट्ट्यामध्ये म्हणजे भारताच्या उत्तर प्रदेश, बिहार या सगळ्या राज्यमंध्ये जेव्हा निवडणुका चालू होत्या त्यावेळी त्यांनी इंडिया टीव्हीला मुलाखत दिली जे चॅनेल उत्तर भारतात बऱ्यापैकी चालते. त्यानंतरची एक मुलाखत त्यांनी इंडिया टुडे ग्रुप ला वाराणसीमध्ये दिली.आणि ती एका जागी नव्हती तर फिरता-फिरता होती. वाराणसीची भव्यता, हिंदू अपील आणि केलेलं काम त्या मुलाखतीतून दिसत आणि जाणवत होतं. एक मुलाखत चहा पितापिता होती. या सगळ्यात अक्षय कुमार यांनी घेतलेली अपोलिटिकल मुलाखत होती. या सर्व मुलाखती या त्याच्यानंतर असणाऱ्या मतदानाचा टप्पा कुठे आहे याचा अभ्यास करून मगच दिलेल्या होत्या. याचा अजून एक अर्थ असा की, पुन्हा टीव्ही त सुदधा त्या त्या ठिकाणचे प्रश्न, त्या त्या ठिकाणचे तिचे मुद्दे मुलाखतींमधून विचारले गेलेत आणि नरेंद्र मोदी यांनी उत्तर दिली आहेत. याचा दुसरा फायदा असा की पाच वर्षे त्यांनी पत्रकारांच्या प्रश्नांना उत्तरे दिली नाहीत, अवघड प्रश्न घेतले नाहीत, असा आरोप झाला तो त्यांनी काही प्रमाणात खोडून काढला. पत्रकार परिषदेत अमित शहा ना बोलू दिले पण सगळ्या संपादकांनी मुलाखतीत जे अवघड प्रश्न विचारले होते त्या सगळ्यांना मोदींनी उत्तर दिली. आता ती कितपत योग्य, किती अयोग्य होती यावर विचारवंत अजूनही चर्चा करत आहेत पण लोकांना त्यांची उत्तरे मिळाली असे निकालावरून वाटते. शिवाय कॅम्पेन चा भाग म्हणून तुमच्या मनातल्या प्रश्नांना मी उत्तर देतो हा मेसेज मोदींनी एस्टॅब्लिश केला. त्यामुळे हे सगळे इंटरव्यू हे एक प्रकारे मोदींचा प्रचारच करत होते.

मला सतत असे वाटत राहिले की या वेळी त्यांचे धोरण आहे "नो कॅम्पेन इज अ कॅम्पेन" असे होते. म्हणजे वेगळे कोणता प्रचार न करणे हाच त्यांचा प्रचार होता. आणि याचं कारण असं होत की नरेंद्र मोदी हे त्या आधीच्या पाच वर्षात दररोज आपल्यापर्यंत कुठल्याना कुठल्या माध्यमातून पोहोचत होते. त्यांचे २४*७ कार्यरत असणारे सोशल मिडिया सेल असेल किंवा मग रेडिओवरची मन कि बात असेल, त्यांच्या जवळपास सर्वच कार्यक्रमांचे थेट प्रक्षेपण होत होते. त्यामुळे मोदी म्हणजे नक्की काय? मोदींचा मेसेज काय? आणि मोदींचा अजेंडा काय आहे? हे एव्हाना भारतातल्या कॉमन मॅनला पूर्ण माहित होते. परिणामी परत परत तेच सांगण्यात वेळ घालवण्यात मोदींना इंटरेस्ट नव्हता किंव्हा जनतेला ते ऐकण्यातसुद्धा काही रस नव्हता. हे सर्व आधीच माहीत असल्याने व फार वेगळे काही सांगायला नसल्यामुळेच त् ते इलेक्शनच्या धामधुमीत दोन आठवडे शांत बसू शकले आणि याचाच भाग म्हणून कदाचित त्यांनी कुठेही जाहिरात केली नाही (ओरिसा चा अपवाद वगळता). आपल्या मराठीमध्ये अशी एक म्हण आहे कि अति सर्वत्र वर्जते किंवा अति तेथे माती. मध्यंतरी विशेषतः जेव्हा राजस्थान, मध्य प्रदेशात निवडणुका झाल्या, त्याआधी अशी चर्चा होती की नरेंद्र मोदींचा नॉशा येतोय का ? जनतेला सतत एकच मनुष्य दिसतो आहे, तोच सतत बोलतोय. मग एकट्यालाच का आणि किती ऐकायचं? यांच्याकडे नवीन काय ? असा प्रश्न कदाचित कॉमन मॅनला पडलेला होता. असं काही जाणकारांचं मत त्यावेळी होते. ज्याला आपण इन्फॉर्मेशन ओवरडोस असे म्हणतो. हा फीडबॅक मोदींपर्यन्त पोहोचला असेल आणि असा इन्फॉर्मेशन ओवरडोस होऊ नये यासाठी त्यांनी कदाचित जाहिराती टाळल्या, असा आडाखा आता आपण बांधू शकतो. मोदी फक्त बोलतात आणि समोरच्याबरोबर संवाद साधत नाहीत हा मेसेज पुसण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न त्यांनी केल्याचं दिसतं.

अजून एक मुद्दा असा की नरेंद्र मोदी या व्यक्तीविषयी असणारे प्रचंड आकर्षण. कारण ज्यांना मोदी हे फक्त राजकारणी म्हणून माहिती आहेत ते कदाचित त्यांना राजकारणी म्हणून आवडत असतील किंवा नसतील. पण मोदी माणूस म्हणून आवडणारे , मोदींचे एक व्यक्ती म्हणून अट्रॅक्शन असणारा एक मोठा वर्ग आहे जो सर्व पक्षात आहे. अक्षय कुमार ला दिलेली अराजकीय मुलाखत ही अशा लोकांना कांसोलीडेट करायचा एक प्रयत्न होता. एकूणातच या सगळ्याचा अर्थ असा कि, प्रिंट मिडिया असो किंवा टीव्ही मीडिया, या दोन्ही मीडियाचा मुलाखतीच्या माध्यमातून हवा तेवढा, हवा तसा आणि हवा त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी चा वापर मोदींनी इलेक्शन मध्ये केला.

अजुन एक महत्त्वाचा फरक या इलेक्शन मध्ये दिसला तो म्हणजे चित्रपटांचा प्रमोशनसाठी वापर करायचा असतो आणि तो फक्त इलेक्शनच्या कालावधीत नव्हे तर पूर्ण पाच वर्षे करायचा असतो असा एक नवीन पायंडा नरेंद्र मोदींनी आणला. आपण जर का थोडे आठवून पाहिले तर निवडणुकीचा जवळपास एक ते सव्वा वर्षापूर्वी परमाणु नावाचा सिनेमा आला होता . तो पोखरण अणुस्फोटावर होता. तो एक उत्तम सिनेमा तर होताच पण तो एवढा चालला की आजही टीव्हीवर तो सिनेमा लागला तर कोणताही व्यक्ती तो बघतो. मध्यंतरी "टॉयलेट एक प्रेम कथा" येऊन गेला आणि या सगळ्याचा माइलस्टोन म्हणून ज्या सिनेमाकडे बघता येईल तो म्हणजे "उरी द सर्जिकल स्ट्राइक" हा सिनेमा. रिलीज झाल्यानंतर एकोणिसाव्या व विसाव्या दिवशी सुद्धा पुण्यासारख्या ठिकाणी १९७ खेळ लागले होते आणि ते सगळे हाउसफुल होते यावरूनच या चित्रपटाने समाजमन घडवण्यात किती मोठा वाटा उचलला असेल हे आपण समजून घेऊ शकतो. ही गोष्ट याच्यामुळे अधोरेखित होती की जेव्हा हिंदी हार्ट लँड मधल्या इलेक्शन सुरू होत्या तेव्हाच म्हणजे ४ मे ला "उरी" चा वर्ल्ड टेलिव्हिजन प्रीमियर झाला. याचा अर्थ असा की भारतातल्या घरोघरी राहणाऱ्या लोकांनी विशेषतः उत्तर भारतातल्या लोकांनी त्यांच्या टीव्ही वरती हा सिनेमा बघितला आणि पुढच्या आठ दिवसात त्यांनी मतदान केले. अशावेळी त्यांच्या डोक्यात राष्ट्रवाद आणि सर्जिकल स्ट्राईक हे विषय घोळत राहिले यात शंका नाही. या माध्यमाचा इतका वेगळा वापर कदाचित पहिल्यांदाच इतक्या व्यापक प्रमाणात भारतीय निवडणुकांमध्ये झाला असावा.

भारतभरात गेल्या पाच वर्षात भारत सरकारच्या ज्या योजना आल्या त्या योजनांचे जे लाभार्थी आहेत त्यांच्यापर्यंत संपर्क साधायची एक वेगळी यंत्रणा भाजपाने बनवली होती. भाजप सरकारचे जे लाभार्थी आहेत त्यांच्यापर्यंत कमळ हे चिन्ह पोहोचवून,उमेदवार पोहोचून त्यांना जास्तीत जास्त मतदान केंद्रावर आणणे, जेणेकरून ते त्यांना झालेली मदत किंवा त्यांची झालेली कामे लक्षात ठेवून भाजपला मत देतील. याचा थेट फायदा असा होता की , लाभार्थ्यांची संख्या ही अर्थातच काही कोटींच्या घरात होती. त्यामुळे जितके जास्त लाभार्थी मतदानाला बाहेर पडले तितके जास्त भाजपला मतदान झाले.

अशाच पद्धतीने लोकसभा निवडणुकीआधी भाजपने चौकीदार म्हणजेच सिक्युरिटी गार्ड या कम्युनिटीशी संवाद साधला. आजपर्यंत या कम्युनिटीकडं वेगळी कम्युनिटी म्हणून बघून त्यांच्याशी संवाद साधण्याचा प्रयत्न कोण्या राजकीय नेत्याने केल्याचे माझ्या तरी ऐकिवात नाही. आल्याला कोणीतरी महत्त्व देते आहे, आपल्याशी देशाचा पंतप्रधान बोलतोय या भावनेतून हा अख्खा वर्ग नरेंद्र मोदींच्या बाजूने गेला असणार यात मला तरी शंका वाटत नाही. काही दिवसांपूर्वी नरेंद्र मोदींनी युवर स्टोरी नावाच्या वेब पोर्टल ला एका मुलाखत दिली. हे पोर्टल गेली दहा ते अकरा वर्ष फक्त आणि फक्त स्टार्ट अप विषयी बातम्या देत आहे. स्टार्ट अप चालवणारा तरुण हा मोदींचा हक्काचा मतदार आहे. या पोर्टल ला मुलाखत देऊन त्यांनी तो अधिक घट्ट केला. मध्यमवर्गीय व निम्न मध्यमवर्गीय मतदारांपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्यांनी "परीक्षा पी चर्चा" असा कार्यक्रम केला व एकाच वेळी देशातील सर्व पालकांपर्यंत मोदी पोहोचले. अशा अनेक उपक्रमातून त्यांनी अगदी शांतपणे वेगवेगळ्या कम्युनिटी ज तयार केल्या ज्या पारंपरिक जात- धर्म यांच्या समूहापेक्षा वेगळ्या होत्या, आणि या वर्गाने त्यांना साथ दिली.

या सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे त्यांनी राबवलेली पन्ना प्रमुख व शक्ती प्रमुख ही संकल्पना. दर शंभर माणसांच्या मागे त्यांचा एक मनुष्य हा त्यांना मतदान केंद्रावर आणण्यासाठी व त्यांच्याकडे प्रचारासाठी जाण्यासाठी भाजपने नेमला होता. याचा अर्थ असा की देशपातळीवर जवळपास तीस कोटी लोकांचं मॅन टू मॅन मार्किंग करण्याची एकूणच यंत्रणा भाजपाने उभी केली होती. अशा प्रकारची यंत्रणा भारताने यापूर्वी बघितलेली नव्हती. भाजप चे हे सगळे सुरू असताना विरोधी पक्ष मात्र ट्रॅडिशनल सरधोपट मार्गाने निवडणूक लढत गेले, त्याना भाजपने केलेला हा सर्जिकल स्ट्राईक लक्षातच आला नाही आणि त्याचा परिणाम त्यांचे पानिपत होण्यात झाला.

टेक्नोभविष्य!

लीड बारा राशींचं भविष्य आपण वाचलेलं असतं. त्याच पद्धतीचं पण खरंखुरं प्रत्यक्षात घडणारं, हे आहे टेक्नोभविष्य. तंत्रज्ञानाच्या बारा ‘राशीं’मुळं आपला भविष्यकाळ पुढं कसा बदलणार आहे, ते यामुळं कळेल आणि येणाऱ्या तंत्रज्ञानाच्या वेगाशी जुळवून घेण्यासाठी सज्ज राहता येईल, इतकाच यामागचा हेतू!
***

टेक्नोभविष्य!

१. आय ओ टी :

इंटरनेट ऑफ थिंग्स किंवा इंटरनेट ऑफ एव्हरीथिंग हा सध्याचा बझ वर्ड आहे आणि उद्या तो आपल्या आयुष्यातला अविभाज्य घटक असणार आहे. आपल्या आजूबाजूला असणारी प्रत्येक गोष्ट इंटरनेटशी आणि म्हणून एकमेकांशी कनेक्टेड असणारे म्हणजेच आयओटी. बरं या प्रत्येकाला त्यासाठी एक युनिक ॲड्रेस असणार आहे, तर त्याची पण सोय केली आहे. आपल्या ऑनलाईन अड्रेसला आयपी असे म्हणतात. पूर्वी हा ३२ आकड्यांचा असायचा. म्हणजे २ चा ३२ वा घात इतकेच अड्रेस तयार करता येऊ शकायचे. आता मात्र आयपी ६ या सोयीमुळे आता ते २ चा १२८ वा घात एवढे अड्रेस झाले आहेत. म्हणजे १० वर साधरण ३९ वेळा शून्य इतकी ठिकाणे. त्यामुळं जगातला प्रत्येक माणूस आणि प्रत्येक गोष्टीला आता युनिक अड्रेस मिळेल आणि या गोष्टी एकमेकांशी ‘बोलूही’ लागतील. म्हणजे उद्या तुमची कार जवळच्या पेट्रोलपंपाशी बोलून स्वतःहून रिफिल अपॉइंटमेंट बुक करेल, यात शंकाच नाही. सो, आपलं भविष्य आता अनेक ग्रहांप्रमाणे अनेक डिव्हाइसेसवर अवलंबून असणार आहे.

२. बिग डाटा :

जगात आपण एवढे सगळे कनेक्टेड आहोत आणि सतत आपण काही ना काही संवाद करत असतो. आपण आजच रोज १ जीबी डाटा वापरतो. याचा अर्थ रोज जगात साधारणतः १ अब्ज जीबी डाटा वापरलो जातो. भविष्यात तो रोज ३-४ अब्ज जीबी पर्यंत जाईल. तर या सगळ्या माहितीचे ॲनॅलिसिस करण्याचं एक वेगळं तंत्रज्ञान जन्माला येत आहे. एवढी सगळी माहिती एकदा समजून घेतली की त्या व्यक्ती, संस्थेबद्दल सारेच समजून घेता येऊ शकतं आणि त्यानंतर त्याच्या माहितीनुसार त्याच्यापुरत्या पर्सनलाईज केलेल्या सर्व सर्व्हिसेस देता येतील, असा हा सगळा भक्कम प्रकल्प आहे. याची एक मोठी झलक म्हणजे फेसबुक व इतर सोशल मीडिया यावर सतत जो डाटा तयार होतो, त्याचं पृथःकरण करून हाच सोशल मीडिया आपल्याला हवं ते ‘जग’ दाखवतो आणि खूश करतो. एवढ्याशा डाटानं जगात एवढे प्रश्न उभे राहिले आहेत, तर भविष्यात काय होईल?

३. ए आर :

ऑगमेंटेड रिॲलिटी म्हणजे आभास, अर्धवट आभास म्हणू हवं तर. खऱ्यावर खोट्याचा मुलामा म्हणजे ऑगमेंटेड रिॲलिटी. एक विशिष्ट गॉगल घातल्यानंतर खऱ्या रस्त्यावर अचानक खोट्या गाड्या दिसू लागतात आणि आपण त्याच्यात रमू लागतो किंवा एखाद्या अर्धवट बांधलेल्या बिल्डिंगमध्ये गेल्यावर तिथून त्या गॉगलमधून पाहिल्यावर तिथं तुमच्या स्वप्नातलं घर कसं दिसणार हे जे दिसते म्हणजे ऑगमेंटरेड रिॲलिटी. मध्यंतरी ‘पॉकेमोन गो’ नावाचा एक गेम आला होता, ते आठवत असेल काहींना. त्याच्यात वापरलेलं तंत्रज्ञान म्हणजे ऑगमेंटेड रिॲलिटी.

३. व्ही आर :

व्ही आर म्हणजे व्हर्च्युअल रिॲलिटी, अर्थात पूर्ण आभास, आधीच्या रिॲलिटी मध्ये खऱ्यावर खोट्याचा वर्ख असतो; पण इथं मात्र सारेच खोटे. ॲनिमेशन आणि तंत्रज्ञान यांचा असा संगम की जणू आपल्या सर्व गात्रांना समोर जे काही चालू आहे ते अगदी खरंच आहे, असे वाटावं. याचा उपयोग मात्र सर्व क्षेत्रात आहे. अगदी मेडिकलपासून ते डिफेन्सपर्यंत. पण या साऱ्या नादात सामान्य माणसाचं भविष्य मात्र फक्त आभासीच राहू नये म्हणजे मिळवलं.

४. ५ जी :

आज तुम्ही जे नेट वापरता ते ४ जी आहे. त्याने काय धुमाकूळ घातलाय ते आपण जाणतोच. पण ४ जी फक्त झाकी आहे, ५ जी खरी मजा आहे, असं म्हणता येईल. आज ४ जी जर का मिनिटाला १० एम बी / सेकंद माहिती देत असेल, तर ५ जी कमीत कमी १०० एम बी / सेकंद ते २०० एम बी / सेकंद वेगाने माहितीची आदानप्रदान करेल. त्यामुळे तुम्ही एखादा अख्खा पिक्चर अवघ्या काही सेकंदात डाउनलोड करू शकाल किंवा बघू शकाल. १० जणांशी एकाच वेळी व्हिडिओ कॉल तर अगदीच सहज शक्य होईल. आणि हे सगळं फार लांब नाही. जीओच कदाचित अवघ्या ३ वर्षात हे ५ जी भारतात आणेल. आज रोजच्या १.५ जीबी डाटाने तरुणाईला एवढी झापड आणली आहे, रोजच्या १०० जीबी डाटाने काय होईल?

५. ब्लॉकचेन :

सांकेतिक भाषा ही आपली जुनी ओळख, अगदी आपण चेष्टेत सुद्धा ‘प’ची भाषा, ‘म’ची भाषा वगैरे बोलत असतो. याच सांकेतिक भाषेचे अतिप्रगत रूप म्हणजे ब्लॉकचेन. थोडक्यात सांकेतिक भाषेत माहितीची साठवण आणि आदान प्रदान! सध्या अगदी ऐतिहासिक दस्तावेज कमी जागेत स्टोअर करण्यापासून ते ‘क्रिपटो करन्सी’सारख्या एका शेअर मार्केटसारख्या करन्सीपर्यंत सगळीकडे हे एनक्रिप्शन धुमाकूळ घालत आहे.

६. क्वांटम कॉम्प्युटिंग :

आजपर्यंत आम्ही इंजिनिअर बायनरी भाषेत बोलायचो, म्हणजे हे जे काही अक्राळ विक्राळ माहितीचे जग आहे, ते प्रत्यक्षात शून्य व एक अशा फक्त दोन आकड्यांनी बनलेले आहे. पण आता हे एवढे मोठे जग आहे की त्याला आता हे बायनरी लॉजिक अपुरे पडू लागले आहे. म्हणून आता थेट अणू आणि रेणू यांचा वापर करून हे माहितीचे महाजाल उभे केले जाणार आहे. अर्थात हे जाम अवघड काम आहे आणि याला अमाप पैसा लागणार आहे, मेंदू घडवण्यासारखे आहे हे. पण मायक्रोसॉफ्ट वगैरेंनी अब्जावधी रुपये यात लावले आहेत. सो, भविष्यात अख्खे जगच बदलल्याचं दिसलं तर आश्चर्य वाटायला नको.

७. ए आय :

ए आय म्हणजे आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, अर्थात कृत्रिम बुद्धिमत्ता! आताच्या सत्ताधाऱ्याची जेवढी भीती दाखवली जाते त्याहून जास्त खरीखुरी भीती वाटावे, असे तंत्रज्ञान. मशीनमध्ये विचार करायची क्षमता निर्माण करणे, हे या तंत्रज्ञानाचं मुख्य काम. त्यासाठी न्यूरल नेटवर्क वगैरे तंत्रज्ञान वापरलं जातं, ते मानवी मेंदू ज्याप्रकारे वागतो त्यावर आधारित आहे. तुमच्या बायकोला गुलाबी रंग आवडतो आणि आज तुमचा पगार झालेला आहे, हे लक्षात घेऊन ॲमेझॉन स्वतःहूनच एखादी गुलाबी रंगाची साडी तुमच्यासाठी ऑर्डर करेल, ही गोष्ट म्हणजे ए आय. पण हे भविष्य कसं असणार यासाठी डिजिटल एथिक्स ठरवावे लागणार. वर्तमानावर अवलंबून असणारं हे एकमेव भविष्य.

८. रोबोटिक्स :

जे जे रिपिटेटिव्ह आणि फारसा मेंदू न लागणारं काम आहे, त्यासाठी रोबोजचा वापर आता वाढला आहे. भविष्यात तो वाढतच जाणार आहे, विशेषतः इंडस्ट्रिअल सेक्टरमध्ये आणि आपत्ती व्यवस्थापनात. बोस्टन डायनॅमिक्सने तर अगदी माणसासारखा पायऱ्या चढणाऱ्या, उड्या मारणारा आणि अडथळे ओलांडणारा रोबो बनवला आहे. त्यामुळं स्मार्ट रोबोसुद्धा भविष्यात कामाच्या ठिकाणी वापरला जाईल. सध्या गाजणारे ड्रोन कॅमेरे हा सुद्धा एक प्रकारचा रोबोच. त्यामुळं, जे जे नेहमीचं काम तिथं मशीन येणारच आणि माणसानं फक्त बुद्धीचं काम करायचं, हे नककी!

९. इलेक्ट्रिक व्हेईकल्स :

सगळ्यात जवळचं भविष्य या टेक्नॉलॉजीचं आहे. कारण, पेट्रोल आणि डिझेलचे वाढणारे रेट पाहून सगळ्यांनीच हा विषय एकदम सिरियसली घेतला आहे. तिकडे इलोन मस्क टेस्लाच्या बॅनर खाली इलेक्ट्रिक कार बनवत आहे आणि जोरदार विकत सुद्धा आहे. आता पेंटाग्राफ नावाची नवीन टेक्नॉलॉजी आली आहे. जी अवघ्या १५ मिनिटात दिवसभर चालेल एवढी गाडी चार्ज करते, त्यामुळंच आता हे तंत्रज्ञान थोडेसे रिॲलिस्टिक वाटत आहे. भारत सरकारनं गेल्या वर्षी असा निर्णय घेतला आहे की २०२२ पर्यंत सर्व पब्लिक ट्रान्सपोर्टच्या गाड्या या एलक्रीटकवर चालल्या पाहिजेत, असा आदेश दिला आहे. त्यामुळं भारतातही हे तंत्रज्ञान जोरदार वेगानं पुढं जात आहे. त्यामुळं भविष्यात झिरो पोल्युशन प्रवास हे सत्य आहे.

१०. कॉम्प्युटर व्हिजन :

कॉम्प्युटरला नुसता मेंदूच नाही, तर डोळे पण येत आहेत. डोळे आणि मेंदू मिळून ऑटोनोमस कार तयार होत आहेत, रस्त्यावर फिरत आहेत. हा कॅमेरा माणसं टिपतो. ट्राफिक पाहतो. गाडी कधी कुठं वळवायची ते ठरवतो आणि हो, व्हिजन थोडी स्मार्ट असेल तर तुमच्या इमोशन्ससुद्धा ओळखतो. त्याला ॲफेक्टिव्ह कॉम्प्युटिंग असं म्हणतात. सो एकुणात आता डोळे सुद्धा विकत मिळणार आहेत.